بۆڵتن ره‌نجی فه‌رهادی كێشا، به‌ڵام شكستیهێنا
لوقمان غه‌فور
2019-09-11 1435
بۆڵتن ره‌نجی فه‌رهادی كێشا، كه نه‌خشه‌ی ئه‌مریكا له‌جه‌نگدا بێت، به‌ڵام بۆ به‌دبه‌ختی شكستی هێنا. ئه‌م شكستهێنانه‌ی له ناوه‌نده میدیاییه‌كانی ئه‌مریكادا قسه‌ی زۆری له‌سه‌ر ئه‌كرێت. چه‌ند جارێك ویستی ئه‌مریكا بخاته جه‌نگه‌وه. هه‌رچه‌نده له یه‌كه‌م گرژی نێوان ئێران و ئه‌مریكاوه تێبینی من له‌سه‌ر ئه‌و دۆخه ئه‌وه بووه و له زۆر چاوپێكه‌وتن و وتاریشدا وتوومه، سه‌رۆك تره‌مپ له‌م قۆناغه شه‌ڕ ناكات! كاتێك كه ئه‌مریكییه‌كان ئه‌دوێنێ به‌وردی، قسه‌ی ناو دڵی تره‌مپ ئه‌كه‌نه‌وه. ئه‌وه‌ی تری له میدیای عه‌ره‌بی و خۆرهه‌ڵات چی ئه‌وترێت و چ باسئه‌كرێت ئه‌وه له ده‌ره‌وه‌ی خولیا و خه‌یاڵی تره‌مپ و خه‌ڵكی ئه‌مریكایه.
سه‌رۆك تره‌مپ رۆژی 10ی سێپتێمبه‌ر ئه‌و هێڵه‌ی بچڕاند له‌نێوان خۆی و جان بۆلتن راوێژكاری ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی، ئه‌ویش دوای 17 مانگ له هه‌وڵدان بۆ بڵاوه‌پێكردنی هێزی سه‌ربازی زیاتر له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست. كه وای پیشانده‌دا ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به هێزی سه‌ربازری دژی حكومه‌تی فێنزویلا ده‌وه‌ستێت و ئه‌مریكا ده‌چێته ناو شه‌ڕی ئیرانه‌وه، به‌ڵام دواجار ئه‌میش ئه‌وه‌ك ئه‌و ژماره كه‌سه‌ی تر وازیان هێنا له پۆسته‌كانیان.
به‌ر له‌وه‌ی بێمه سه‌ر راڤه‌ی ناكۆكی تره‌مپ و بۆڵتن، بۆئه‌وه‌ی له دنیای تره‌مپ بگه‌یت ئه‌بێت به‌شێكی زۆر له‌و كتێبانه بخوێنیته‌وه كه له‌سه‌ری چاپكراون. ئه‌وه‌ی من دیقه‌تم داوه تره‌مپ له ئێستادا ده‌یه‌وێت ئه‌و نووخبه سیاسی و سه‌ربازییه كۆنه‌ی هه‌یه و له هه‌شتاكانه‌وه سیاسه‌ت ده‌كه‌ن ورده ورده دوریانخاته‌وه له بری ئه‌وه به‌شێك له نوخبه‌ی نوێ دێنێته پێشه‌وه و به‌شێكی زۆری راوێژكاره‌كانی خه‌ڵكی نوێن.
له مانگی مه‌ی 2018، ته‌نیا دوای دوو مانگ له دامه‌زراندنی بۆڵتن له‌لایه‌ن سه‌رۆك تره‌مپ-ه‌وه، بۆڵتن به‌شێك بوو له هه‌ڵمه‌تی ئیداره‌ی تره‌مپ بۆ كشانه‌وه له رێكه‌وتنه ئه‌تۆمییه‌كه‌ی ئێران. به‌پێی راپۆرتێكی نیویۆركه‌ر، بڕیاره‌كه‌ی تره‌مپ بۆ ئه‌وه‌ی پاشه‌كشه له‌و رێكه‌وتنه ئه‌تۆمییه‌كه بكات، ئه‌ونده گرنگ بوو به‌لای بۆلتن-ه‌وه كه كۆپییه‌كی له چوارچێوه‌گرتبوو، له نووسینگه‌كه‌یدا هه‌ڵیواسیبوو.
وێرای ته‌سلیمبوونی دوژمنه‌كانی ئه‌مریكا له‌و ماوه كورته‌ی كه بۆڵتن راوێژكاربوو، به‌ڵام كاره ستراتیژییه‌كانی سنوودار بوو، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی به‌پێی راپۆرتێكی نهێنی سی ئای ئه‌ی كاره دیپلۆماتییه‌كانی ئه‌مریكای تووشی گۆشه‌گیری كردووه، هه‌روه‌ها ریتچارد كۆهن له نوسینێكدا له واشنگتۆن پۆست ئه‌وه‌ی ئاشكراكردووه كه له دوای لوتكه‌ی جی 20-ه‌وه له مانگی جون، سه‌رۆك تره‌مپ هیچ راوێژێكی به بۆڵتن نه‌كردووه.
به‌ده‌ست بۆڵتن بوایه له مانگی دیسێمبه‌ری 2018-ه‌وه ئێران بۆمباران كرابایه، كاتێك دوای سه‌ردانه‌كه‌ی سه‌رۆك تره‌مپ بۆ عیراق، هه‌واڵگری ئه‌مریكا ئاشكرای كرد هه‌وڵێك هه‌بووه بۆ تیرۆركردنی تره‌مپ له‌لایه‌ن میلیشیا شیعه‌كانی سه‌ر به ئیران-ه‌وه. هه‌رچه‌نده ده‌شێت كه‌مێك زیاده‌ڕۆیی تێدا بێت كاتێك میدیا لیبرالییه‌كانی ئه‌مریكا ده‌ڵێن به‌هۆی ئه‌و هه‌مووی فشاره‌ی ئه‌مریكاوه بۆ سه‌ر ئیران، ئه‌و وڵاته‌ی خستۆته سه‌ر لێواری مه‌رگ كه سڵ له‌وه نه‌كاته‌وه بۆمبی ئه‌تۆمی دروستكات و به‌كاریشی بهێنێت.
به‌ڵام ئه‌وه‌ی جێگه‌ی ره‌خنه‌ی گه‌وره‌یه له‌سه‌ر بۆڵتن، هه‌ڵوێستی به‌رده‌وامی بووه له‌سه‌ر حكومه‌تی فێنزوێلا. هه‌میشه هیوای خواستووه ئیداره‌ی تره‌مپ كه رژێمه‌كه‌ی نیكۆلا مادۆر له سه‌ر حوكم لابه‌رێت و ته‌سلیمی خوان گوادادۆ-ی ئۆپۆزسیۆن بكات. چه‌ند جارێك له‌سه‌ر ئه‌و لێدوانه‌ی له‌لایه‌ن تره‌مپ-ه‌وه سه‌رزه‌نشتكراوه كه وتویه‌تی: سوپای ئه‌مریكا پێویست بكات ئاماده‌یه بچێت بۆ فنزوێللا له‌كاتێكدا له روانینی تره‌مپ-دا فێنزوێللا له پاشكۆی بابه‌ته‌كاندایه.
كۆمپانیای ئه‌كسیۆس كه پێگه‌یه‌كی هه‌واڵی و زانیاریی ئه‌مریكییه، له مانگی جون ئه‌وه‌ی ئاشكراكرد كه تره‌مپ به راوێژكاره‌كانی وتووه كه شه‌ڕانگێزییه‌كه‌ی بۆڵتن-ه‌وه وایكردووه كه له پێگه و پۆسته‌كه‌یدا بمێنێته‌وه. كه‌واته به‌پێی ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه بێت ده‌شێت په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌مریكا و ئێران له مانگی ئۆكتۆبه‌ری 2019 ه‌وه بچێته قۆناغێكی نوێ-ه‌وه.
هه‌میشه سه‌رۆك تره‌مپ و بۆڵتن روانینی جودای سیاسیان هه‌بووه ده‌رباره‌ی ئیران و ئه‌فگانستان و كۆریای باكور. هه‌ر بۆیه چه‌ند جارێك له تویته‌كانیدا تره‌مپ نوسیویه‌تی: "له‌گه‌ڵ زۆر له پێشنیاره‌كانی نیم". دۆناڵد تره‌مپ له دانیشتنێكدا له‌گه‌ڵ مایكل بۆمبیۆ وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا به‌پێكه‌نینه‌وه ئه‌وه‌ی به بۆمبیۆ وتووه:"نازانم بۆڵتن بۆ ئه‌وه‌نده حه‌زی له‌شه‌ڕه!".
كاتێك له‌مانگی جون ئیران فرۆكه‌یه‌كی بێ فرۆكه‌وانی ئه‌مریكی خسته‌خواره‌وه، بۆڵتۆن ئامۆژگاری تره‌مپ-ی كرد كه بۆمبارانكردنی ئێران پێویسته. به‌ڵام تره‌مپ په‌رچه‌كرداری نه‌بوو بۆ قسه‌كه‌ی. به‌پێچه‌وانه‌وه پارێزه‌رێكی تر ئاگری شه‌ڕه‌كه‌ی كوژانده‌وه، جه‌نه‌راڵی فه‌یله‌قی پیاده‌ی ده‌ریایی جۆزیف دانفۆر رێگری له‌وه‌كرد كه هێرشی ئاسمانی بكرێته سه‌ر ئیران و قسه‌ی له‌گه‌ڵ كۆنگرێس و ته‌واوی كۆشكی سپی-دا كرد كه بڕیاره‌كه‌ی تره‌مپ هه‌ڵوه‌شێننه‌وه.
چیرۆكی ئه‌و رۆژه‌ش كه سه‌رۆك تره‌مپ له‌گه‌ڵ كیم جۆنگ له هانوی پایته‌ختی ڤێتنام كۆبووه‌وه زۆر دورودرێژه كه به سەدان مایل، بۆڵتن له كۆبوونه‌وه‌كه دووركه‌وتبۆوه. به‌كورتی: تاكر كارلسۆن میدیاكارێكی به‌توانیایه، پێشینه‌یه‌كی زۆری له‌سیاسه‌تدا نییه، له بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م پیاوه راوێژكارێكی ناڕه‌سمی تره‌مپ-ه، كاتێك پێشنیاری ئه‌وه‌ی بۆ ده‌كات په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ كۆریای باكور هێوركاته‌وه، هاوڕێیه‌تی تره‌مپ ده‌كات بۆ كۆریای باكور، هه‌ر بۆیه ئه‌و شه‌وه بۆلتۆن ته‌واو توڕه ئه‌بێت رووه وڵاتی مه‌نگۆلیا ئه‌ڕوات. ته‌نیا مایكل بۆمبیۆ وه‌زیری ده‌ره‌وه له وه‌فده‌كه ئه‌مێنێته‌وه.
به‌ڵام وه‌ك بیرهێنانه‌وه‌یه‌ك كاتێك ساڵی 2005، بۆڵتن بووه سه‌فیری ئه‌مریكا له‌نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان له سه‌رده‌می جۆرج ده‌بلیو بۆش-دا هه‌مان رۆڵی خراپی گێڕا. هه‌ر به‌و هۆیه‌شه‌وه بوو له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی پیرانه‌وه ساڵی 2007 كۆتایی به كاره‌كه‌ی هێنرا. ئه‌و به ئاشكرا دژی هه‌موو كارێكی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كانه، قسه‌ی رون و ئاشكرای و بێ په‌رده‌یه ده‌رباره‌ی ئابروبردنی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان و یاسای نێوده‌وڵه‌تی هه‌یه. له‌كاتی پێشكه‌شكردنی وتاری 2018ی كۆمه‌ڵه‌ی فیدرالی بۆ توێژینه‌وه‌ی یاسایی و سیاسه‌تی گشتی، به‌ئاماده‌بوانی وت: ئامانجێكی نائاشكرامان هه‌یه تا راده‌یه‌كی زۆر، به‌ڵام به‌گشتی مه‌ركه‌زییه، دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی هه‌میشه رێگری دروستده‌كات بۆ ئه‌مریكا. هه‌روه‌ها به‌ڵێنیدا كه له‌ماوه‌ی كاركردنی له ئیداره‌ی تره‌مپ-دا ئه‌مریكا هه‌نگاوی ناوازه بنێت بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ی هه‌موو ئه‌و بڕیارانه‌ی دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی. وتیشی، پاشه‌كشێمان كرد له ئه‌نجومه‌نی مافی مرۆڤی سه‌ر به نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان. ئیداره‌ی تره‌مپ به‌رده‌وامیش ده‌بێت له كه‌مكردنه‌وه‌ی ته‌مویل و هاوكارییه‌كانی سه‌ر به نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان.
كاتێك دادگای تاوانی نێوده‌وڵه‌تی له ئه‌پرلی 2019 رایگه‌یاند كه ره‌تیانكردۆته‌وه داوای داواكاری گشتی ده‌رباره‌ی تاوانه‌كانی جه‌نگی ئه‌مریكا له ئه‌فگانستان. بۆڵتۆن له خۆشیدا شاگه‌شكه‌گرتی و له كۆنگره‌یه‌كی رۆژنامه‌نووسیدا وتی: ئه‌مه به‌ڵگه‌ی پاڵپشتیكردنی سه‌رۆكه بۆ سه‌روه‌ری ئه‌مریكا و ره‌تكردنه‌وه‌ی لێپێچینه‌وه له هاوڵاتی ئه‌مریكی له هه‌ر ده‌سه‌ڵاتێكی تری جیا له دامه‌زراوه ده‌ستورییه‌كانی ئه‌مریكا.
له‌دوای له‌سه‌ركارلابردنی جۆن بۆڵتن، ئیداره‌ی تره‌مپ ئاشكرای كرد كه به‌شێوه‌یه‌كی كاتی چارلس كۆبرمان جێگری راوێژكاری سه‌رۆك تره‌مپ بۆ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی كاره‌كان به‌رێوه ده‌بات، به‌ڵام هه‌ریه‌ك له ستیڤن بیگان، نوێنه‌ری ئه‌مریكا له كۆریای باشور كه یه‌كێكه له‌و كه‌سانه‌ی ناكۆكی توندی هه‌بوو له‌گه‌ڵ بۆڵتن له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ی كۆریای باكور. یاخود برایان هۆك كه راوێژكاری پێشووی مایكل بۆمبیۆ و ئێستا نوێنه‌ری تایبه‌تی ئه‌مریكا بۆ كاروباری ئێران. به‌هه‌مان شێوه ناكۆكی توندی هه‌بوو له‌گه‌ڵ بۆڵتن. ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌یان هه‌یه بچنه شوێنی بۆڵتن.