نەورۆز هێمای بەرخودان و سەرکەوتن و ئاگری ئازادی و هەبوونی ناسنامەو گەلی ناوچەی چیای سەختی زاگرۆس و هیلالی زێرێنی بەپیتە لە شارستانیەتی نیوان دوو ڕووبارە، بین النهرین،.
نەورۆز ئەو جەژنەیە لە بە هێزی میژوو جوگرافیا لەسەر خاکی مەزەپۆتامیاو و ڕۆژهەڵاتی ناوین لەدژی سیستەمی سەردەست و ڪۆیلەداری سەری هەڵداوە ، جەژنــی نەورۆز کــۆنترین جەژنی کوردە لە تاریخی بەشەریەت دا، ڕیشەڪەی ئەگەرێتەوە سەردەمی شارستانیەتی ســۆمەر ئاســا،.بە پێی لیڪۆڵینەوە ڪۆنەکان ڪۆنترین ئەو گەلە سۆمەرەی ڪە لەخاڪی ڕۆژ هەڵاتی ناویندا ژیاوون ڕۆژی یەڪەمی بەهاریان ڪردۆتە نەورۆز بە ئاگرو خۆشی و شادی ئەو تاریخەیان پیرۆز ڪردووە،.گەلی ناوچەی زاگرۆس مەزەپۆتامیای دایڪی شارستانیەت.
هەزاران ساڵ پێش زاین لەبەر چڕی شاخاوی ناوچەی چیاکانی زاگرۆس نەبونی شارستانیەتی نیشتەجێ بوون لە شوێنێکی جێگیربوون، گەلی شارستانیەتی زاگرۆس زستانان لە ئەشکەوتەکان دەژیان کە لە هاوینان پێداویستیە سەرەتایەکانیان کۆدەکردەوە بۆ مودەیەی سەرمای زستان .لە ڪۆتای نەمانی سەرماو سەهۆڵ بەندان درێژ بوونی ڕۆژ و گۆڕانی کەش و هەوا لە ئەشکەوتەکان دەهاتنە خوارەوە، ئاهەنگیان دەگێراو دەستیان دەکرد بە ژیانێکی نوێ کەیف و شادی خۆشی،.
دوای ئەوەی شۆرشی پەرەسەندنی ڪشتوکاڵ لە چیاکانی زاگرۆس دۆزرایەوە بوە هۆی نیشتەجێ بونی ئەو گەلانە و دروست بونی شارو گوند، بەڵام ساڵانە یادی ئەو بۆنەیان دەکردەوە،تا بووە داب و نەریتێڪی پارێزراو لەناو گەلی سۆمەر دا.،هەڵبەست ڤان و شاعێرانی کــــورد ئەوەندە بە شان و باڵی نەورۆزیان هەڵگووتووە دەڵالەت لە ڕۆحی نەورۆز دەڪەن ڪە جەژنێ بەتامی نەتەوەی ڪـوردە، وەك ئەحمەدی خانی دەڵێ،،،
بیلجوملە دەچوونە دەر ژماڵان
حەتتا دەگەهیشتنە پیرو ڪاڵان
ڕۆژا ڪو دەبوویە عیدێ نەورۆز
تەعزیم ژبۆمە دەما دل ئەڤ روز.
لە شارستانیەتی دەوڵەتی ڕاهیبی سۆمەریەوە جەژنی(ِزەگ مەکی ) سۆمەریەکان بە واتای جەژنی نەورۆز دێت،بە پێی تاریخی سۆمەر ئاسا ئەوسەردەمەی باپیرانی سۆمەر خوداوەندی.، دەموزی،.شەش مانگ دەچێتە بنی دونیا و دەمرێ، لە ڕۆژی نەورۆزی مانگی یەڪەمی ساڵی نوێ زیندوو دەبێتەوە و دێتەوە سەر گۆی زەوی ئەو زیندوو بونەوەش لەڕۆژی یــەکـەمی بەهارد ڕوو دەدات و دەڪــرێتە ئاهەنگ و خۆشــی و شادی و جەژنی ژیانەوە،.
بە جیهان ڪــردنی نەورۆز لە لایەن نەتەوە یەڪگرتوەڪانەوە لە ساڵی ۲۰۱۰ ەوە ، ڪارێڪی نالۆژیڪ و نائەخڵاقی و کلتوری بووە لە دژی نەتەوەی ڪورد، چونڪە نەورۆز ڕاستە جەژنی ئازادی و سرهەڵدانە لە دژی زوڵم ستەم و چەوساندنەوەی کلتوری و ڕەهەندەڪانی تر، وەڪو مەلائاوارە بە شێعر ئامێز پێناسەی جه ژنی نەورۆز دەڪات و دەڵێت،،،
یادگاری چەڪوش ، ڪــاوەیە نەورۆز
قەڵای زوحاڪــی ڪردە تەپو تۆز،
ئاورێ تۆڵەیە بۆ ڪــوردەواری ،
لە ڕەش و ڕوتی ڪوردستان پیرۆز،.
بەڵام نەتەوە یەك گرتوەکان بێ ئەوەی چاوێك بخشێنێت بە شارستانیەتی سۆمەرو گەلی زاگرۆس بەو مافەی بێ حەق و سەودا بەخۆی دا ڪە نەورۆز بەجیهانی بڪرێت ، چونڪە ناتوانرێت نڪۆڵی لە تاریخی جەژنی (زەگمەکی ) سۆمەریەوە بڪرێت ڪە سەرچاوەی پەیدابوونی نەورۆزە،. بەداخەوەش هەندێك لە ڪەسیمی ڪوردی ئەو بڕیارە هەڵەیە بەواقیع دەبینن و نوقەشیان ناێیت ، .
وە بەپێی تاریخی سه ردەستی پەرسەڪان لە ٥٥٠ پێش زایین لە یەڪەمین ڕۆژی نەورۆز و یەڪەم ڕۆژی بەهاردا هێرشێكی بەرفراوان ڪـرایە سەر دەوڵەتی مادد لە لاین پارسەکان ەوە بە سەرکردایەتی. کورشی، پادشا ئاستیاگ کوڕی دیاکۆیان دەستگیرکرد، و دەوڵەتی هەخامەنشی پەرسیان ئاواڪرد کە بەیەکەمین دەوڵەتی فارسەڪــان دادەنرێت لە مێژوودا دەوڵەت بوون دا.دوای ماددەڪان بۆیە لە نەورۆز هێرش دەکەن چونکە دەزانن لەو ڕۆژەدا کوردەکان سەرقالی ئاهەنگ و سەیرانن، چونڪە لەبەر ئەوە نییە کە نەورۆز ڕۆژێکی پیرۆز بێت لای ئەوان بەڵام ساڵانە لەو ڕۆژەدا یادی دامەزراندنی دەوڵەتی خۆیان کردۆتەوە تا وای لێهات نەورۆز تەواو لەگەڵ کلتورو فەرهەنگی فارسەکان داگیرڪــرا ڪــردیانە مۆڵڪــی خۆیان وەڪریانە جەژنی خۆیان و داگیریان ڪرد، تاڕۆژگاری ئەوڕۆڪەشمان بە دوونیا خولاندیانەوە وە
چیڕۆکە ئەفسانەی ڪورد هەندێ پێچەوانەیە ڪە باسی ئەو ڕۆژەی پادشای زاڵمی پەرسڪان دەڪات،
لەناو کوردا چیڕۆکێکی ئەفسانە باوە گوایە پادشایەکی فارسی زاڵم بە ناوی زوحاک زوڵمی لە کوردان کردوە، جەنگاوەرێکی کوردیش بە ناوی کاوەی ئاسنگەر لە ناوی بردوە!
بەڵام لە ڕاستیدا پێچەوانەیە زوحاک ئاستیاگە پادشای مادی کورد وە کاوەش کورشی مەزنە سەرکردەی پارسەکان(فارس) وە کوڕی کچی ئاستیاگە واتا خوارزای کوردان بوە لەوڪاتەدا،.
ئاستیاگ کوڕی دیاکۆ کۆتا پادشای مادەکان خەونێک دەبینێت لای خەونزانەکان باس دەکات ئەوانیش وای بۆ لێک دەدەنەوە کە منداڵێک لە خانەوادەکەت پەیدادەبێت و دەبێتە مەترسی لەسەر دەسەڵاتەکەت بەڵام ئاستیاگ زۆر گرنگی پێنادات، دوای ئەوە چەند جارێکیتر خەون دەبینێت و دەکەوێتە دڵە ڕاوکێ ئەو جارە خەون زانەکان هۆشداری دەدەن لە کچەکەی بەڵام ئاستیاگ دڵی نایە لەناوی ببات لە جیاتی ئەوە دوری دەخاتەوە و دەیدات بە شوانێکی فارس، ماوەیەک پێدەچێت دوبارە لە خەونیدا دەبینێت کچی دەچێتە سەر ئاو و شار بن ئاو دەکەوێت، خەون زانەکان پێ دەڵێن منداڵەکە لە دایک بوە، ئاستیاگ کەسێکی جێی متمانەی ڕادەسپێرێت بەناوی هارپاگ لۆ لەناو بردنی ئەو منداڵە بەڵام سستی لە کارەکە دەکات و ڕادەستی شوانێک دەکات بیکوژێت ئەویش دڵی نایەت و بە خێوی دەکات، دوای ئەوەی ئاستیاگ بەوە دەزانێت کە هارپاگ منداڵەکەی نەکوشتوە هەڵدەستێت بە سەر بڕینی کوڕی هارپاگ دەکاتە خواردن و دەیداتە هارپاگ وەک تۆڵەیەك بۆ ئەو سستیەی لە کارەکە ئەنجامی داوە، دوای ئەوەی هارپاگ بۆی دەردەکەویت گۆشتی ڪـوڕەکەی خواردوە دان بە خۆی دەگرێت و هیچ بەسەر خۆی نایانێ تا کاتی گونجاو بۆ تۆلەکردنەوە، دوای چەند ســـاڵێک ئەو مندالە گەورەدەبیت بە ناوی کورش هەرسێ هۆزی پارسەکان(فارس) کۆدەکاتەوە،.
پەیوەندیش بە هارپاگ دەکات بۆ هێرش کردنە سەر ئاسیتاگ، ئەوە بوو لە ٥٥٠ی پێش زاین بە هاوکاری هارپاگی خاین دەست دەگرن بەسەر شاری ئەکباتانی پەیتەخت کە دەکاتە هەمەدانی ئەوڕۆ، پادشا ئاستیاگ زندانی دەکرێت تا هەر لە زیندان کۆتایی بە ژیانی دێت، ئاستیاگ کە زانی کار لە کار ترازاوە چەند جارێک بە هارپاگ دەڵێت خۆت ببە بە پادشاو دەوڵەت بەڕێوەببە با فارسێکی کۆیلە نەبێتە پادشا، بەڵام ئەو خاینە بوو بە کۆیلەی فارسەکان
.ئەوە ئەو چیڕۆکەیە کە کورد کردویەتی بە ئەفسانە بە پێچەوانەش تا ئێستاش وا باوە ئەستیاگ – دوا پاشا ی ماد ، کە لە سەر قسەی ( هیرۆدۆتس ) پاشایەکی باش بووە و خەڵکەکەی زۆریان خۆش ویستووە ، کەچی فارسەکان وێنەیەکی زاڵمانەیان بۆ دروستکردووەولە – ئەستیاگ ەوە کردوویانە بە زوحاك دوو مار لە سەر شان و بەو هه نجەتەوە ش کوورشی کچە زای زوحاک خۆیان کردووە بە کاوەی پاڵەوان و بەم شێوەیە لە ساڵی ٥٥٠ پێش زایین کۆتاییان بە دەسەڵاتی مادەکان هێناوە.
لێرە دا ئەوەی گرینگە بیزانین نەورۆز واتە ڕۆژێڪــی نوێ بۆ ڪـورد ڪــە نەتەوەی هەرە بن دەستە لە دونیادا ، جەژنی نەورۆزیش جەژنی هەبوونی نەتەوەی ڪوردە لە دژی زوڵم زۆری و ستەم دیدەی بۆیە ئەو زایالانەی ڪە نەوڕۆز لە ڪورد داگیر دەڪەن ناماعقوڵن .
مزگینی دا بای بەهاری
وا هاتەوە نەورۆزی ڪوردەواری - هەژار