ئەمەریکا بۆ تورکیا لاواندنەوە یا سزا؟!
عەلی حەمە
2021-07-04 510
سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریکا بەرئەنجامی هاوسەنگی هێزی نێوان هەردوو باڵی رکابەری ناو دامەزراوە دەسەڵاتدارەکانی ئەمەریکان ، ئەو دوو باڵە تێروانین و بۆچونی جیاوازیان هەیە لە مەڕ کرۆکی ململانێ و کێبڕکێ نێو دەوڵەتیەکان کە کاریگەریان هەیەبۆ سەر بەرژەوەندیەکانی ئەمەریکا یا هاوپەیمانەکانیان و لەهەمان کاتیشا بۆچون و رەفتاری جیاوازیان هەیە سەبارەت بە چارەسەری ئەو كێشە و ناکۆکیە نێودەوڵەتیانەش ، ئەو دوو ئاراستەیە یا باڵە بریتین لە باڵی (الاحتواء) و (القوة). کەزۆر جار لای خۆمان بە باڵی کۆتر و هەڵۆ ناو ئەبرێن .
یەکەم / باڵی (الأحتواء)؛
واتە ئەو بۆچون و ئاراستەیەیە کە لەگەڵ پەیرەوکردنی سیاسەتی بەسەر راگەیشتن و چارەسەری دیپلۆماسی و گرتنەبەری رێگەی گفتوگۆ و لێکترگەیشتنی هێمنایە سەبارەت بە ناکۆکیە نێودەوڵەتیەکان و بەکارهێنانی توندوتیژی سەربازی دواین بژاردەیە لای ئەو ئاراستەیە ،کەئەکرێ ئیدارەی سەردەمی سەرۆک ئۆباما وەک نمونەی دیاری ئەو باڵە بهێنینەوە .
دووەم / باڵی هێز (القوة )؛
ئەم باڵە لە تێروانینی بەکار هێنانی توندو تیژی و هێزەوە بۆ کرۆکی ناکۆکیە نێودەوڵەتیەکان ئەروانێ و پێیان وایە ئەبێ دوژمنەکانی ئەمەریکا یا هاوپەیمانەکانیان کە ئەبن بەسەرچاوەی هەرەشە ئەبێ لە رێگەی شەری سەربازی یا هێزەوە تەخت بکرێن و تێکوپێک بشکێنرێن
ئەو دوو باڵە ،لە راستیدا هەردووکیان رەنگدانەوەی ئەو کێبرکێ ناوخۆیەی ناو دامەزراوەکانی حکومەتی ئەمەریکان کە ( کۆشکی سپی ، کۆنگریس بەهەرودوو نوێنەرایەتیەکانیەوە ، پنتاگۆن ، CIA ) ئەگرێتەوە.
پەیوەندی تورکیا بە میلیشیای (تیپی سوڵتان موراد) ەوە ؛
تیپی سوڵتان موراد لە کۆمەڵێ گروپی چەکداری نەتەوەپەرستی ئیسلامی نەژاد تورک لە سوریا وەک گروپی چەکداری ( لیوای محمد فاتح و لیوای شەهید زەکی و کۆمەڵێ چەکداری تر ) پێکهێنرا لە ساڵی ۲٠۱۳ لە سەردەستی دەزگای هەوڵگری تورکیا کە لەئەنجامی شەری ناوخۆی سوریا دەرکەوتبون ، تورکیا بەمەبەستی دامەزراندنی میلیشیایەکی بەهێزو یەکگرتوو کەهەموو گروپە چەکدارە تورکمانەکان لەخۆبگرێت ئەم تیپەی لە شاری حەلەب و ناوچەکانی دەوروبەری دروست کرد، بۆ بەدیهێنانی ئامانجەکانی خۆی لەبەر ئەوە راهێنان و پڕچەک کردنی ئەو پێکهاتە نوێیەی دایەدەست تورکەکان
و بۆهەر چەکدارێک بری ۱٥٠ دۆلاری ئەمەریکی مانگانە بۆ بڕینەوە ، وەلەماوەیەکی کەمدا وەک میلیشایەکی بەرهەڵستکاری بەهێزو پرچەکی تایبەت بە تورکمانەکان لەسەر زەمینی واقیعدا دەرکەوت .
لە ئازاری ۲٠۱۸ میلیشیاکانی تیپی سوڵتان موراد شان بەشانی سوپای تورکیا هێرشیان کردە سەر شاری دێرینی عفرین و داگیریان کرد ، لەماوەی چەند رۆژێکدا ئەو شارە وێران و کاولکرا و دوکان وبازاڕ و سەرجەم ماڵ و موڵکی خەڵک کەوتە دەست میلیشیا و سوپای تورکیا و هەرچی بەردەستیان کەوت بردیان و دزیان ، سەرباری ئەوەش بەپێی ئاماری رێکخراوی مافی مرۆڤی سوری و راپۆرتەکانی سکای نیوزی عەرەبی و بی بی سی عەرەبی ، ئەم میلیشیایەی سەر بەتورکیا و سوپای تورک ئەم کارە دژە مرۆیی و دڕندانەیان لەناو شاری عفرین و دەوروبەری ئەنجام داوە کە ئەمانەن ؛
۱ ـ چارەنوسی ۹٥٠ هاوڵاتی کورد تاێستا دیار نیە
۲ ـ نزیکەی ۳٠٠ هاوڵاتی تریان گرتوە و بۆ بەردانیان داوای پارەیەکی زۆر ئەکەن کە بڕی ئازادکردنی هەندێکیان بە ٤٠ چل هەزار دۆلار دیاری کردوە .
۳ ـ لە کاتی هێرش و پەلاماری سەر عفرین ۳٤٠ هاوڵاتی شەهید و ٦٥٠ ی تر بریندار کراوە .
٤ ـ زیاتر لە ۲٥٠ هەزار کەس ئاوارە بوە و دەیان هەزار هاوڵاتی تری کورد دەرکراوە لەسەر ماڵوموڵکی خۆی ،
٥ ـ نزیکەی ۲۷٠ هەزار کەسی لە هۆزە تورکمان و خاوخێزانی میلیشیاکانی تیپی سوڵطان موراد و تورکمانی ناوچەکە بردۆتە سەر ماڵوموڵکی داگیرکراوی کوردەکانی عفرین ، کەبە پێی زانیاریەکان کاری زۆری کردۆتە سەر باری دیمۆگرافی شارەکە و رێژەی کورد لە عفرین دا لە رێژەی ۹۸٪ دا بەزیوە بۆ رێژەی ۳۸٪ .
٦ ـ نزیکەی ٥٠٠ هکتار زەوی کشتوکاڵی لە خەڵک داگیرکردوە ،لەگەڵ داگیرکردنی ۱٠٠ هکتار زەوی کشتوکاڵی تر بەناوی رێگەوبان و سەربازگەوە
۷ ـ زیاتر لە ۳ سێ ملێۆن دار زەیتون و داری بەردار و سروشتی و خۆرسکی لەناوچەکە بڕیوەتەوە کە تەمەنی بەشێکی زۆری ئەو دارانە لە نێوان ( ۳٠٠ بۆ ٤٠٠ ) ساڵدایە
۸ ـ دزین و بردنی سەدان پارچە ئاسەواری کۆن و مێژوویی و شارستانی ناوچەکە .
۹ ـ تێکدان و شوێندن و خاپورکردنی دەیان شوێنەواری مێژووی و پاشماوەی شارستانیەتی کۆن و هەڵکۆڵین و بنکۆڵکردنی چەندین گردو تەپۆلکەی ئاسەواری و مێژووی و دەرهێنان و دزینی دەیان پارچە ئاسەواری کۆن .
ئەم کردەوە درندانەیەی کە بەرامبەر خەڵک و شاری عفرین ئەنجامدراوە بە پێی بنەمای تاوانەکانی دادگای دادی نێودەوڵەتی / مادەی ٦ تایبەت بە كوشتنی بەکۆمەڵ و مادەی ٦ /ج تایبەت بە خراپکردنی گوزەران و تێکدانی ژیان و دەردەسەری ، هەروەها برگەی ۷ کەتایبەتە بە ئەو تاوانانەی دژی مرۆڤایەتی ئەنجام ئەدرێن ،وەک کوشتنی بەئەنقەست ، زیندانیکردن ، لێدان . اغتصاب .
ئەمە جگە لە تاوانی ژینگەیی و پاکتاوی نەژادی وهەمو ئەو پێشێلکاریانەی تر کە پێچەوانەی مافەکانی مرۆڤ ئەنجام دراون ، کە سەرجەم بنەماکانی تاوانە نێودەوڵەتیەکانیان تێدایە و ئەو تاوانانەی کەدەرحەق بە خەڵک و عفرین کراوە هەموی تاوانی نێودەوڵەتین بە پێی بنەمای تاوانە نێو دەوڵەتیەکان ..
تیپی میلیشیاکانی سوڵتان موراد بە رێنمایی و فەرمانی تورک هەمیشە وەک کۆمەڵێ چەتەی چەکداری دڵبەقینی نەژاد پەرستی توندرەوی تورک رەفتاریان لەگەڵ خەڵک کردوە و بەردەوام سەرچاوەی ترس و ئازار و دەربەدەری دانیشتوانە کوردەکان بون .
جگەلەمانەش تورکیا لەم وڵاتانە بەکاری هێناون ؛
۱ ـ کاتێ شەری ناوخۆ لە لیبیا لەدوای روخانی قەزافی ۲٠۱۱ بەدواوە هەڵگیرسا دەوڵەتی تورک هانی ئەم میلیشیایەی داو بڕی ۲٠٠٠ دوو هەزار دۆلار ئەدا بەهەر چەکدارێک کە بچێ بۆ لیبیا و شانبەشانی سوپای حکومەتی رزگاری لیبیا کە ئیخوان موسلمینەکان سەرکردایەتی ئەکەن دژی هێزەکانی خەلیفە حەفتەر بجەنگن ، کە بونەتە مایەی ئاڵۆزی و پەشێوی زیاتر و رەفتاری نابەجێ و دزی و تاڵانی زۆر و نیگەرانی خەڵکی رەسەنی لیبیا.
۲ ـ لەهامان کاتدا تورکیا دەستی وەرداوەتە کاروباری ناوخۆی تونس و هەرەشە لە لایەنگران و سەرکردە و کادرە چالاکەکانی خەڵکی تونس و نییشتمان پەروەر و هێزە لیبراڵ و پێشکەوتنخوازە نەیارەکانی راشد الغنوشی سەرکردەی ئیخوانەکانی تونس ئەکات و هاوکاری و یارمەتی هەواڵگری و ئیستخباراتیان پێشکەش کردوە و هەوڵی زۆری داوە کە بەشێک لە میلیشیای سوڵتان مراد بباتە ناو تونس بەڵام تاێستا سەرکەوتوو نەبوە، رۆژانەش خەڵک لە خۆپشاندانەکاندا دژی دەستێوەردان و پشتیوانەکانی بۆ ئیخوان مسملنەکان و راشد الغنوشی هوتاف و دروشم دژی تورکیا بەرز ئەکەنەوە و بەتوندی تورکیا رسوا ئەکەن .
۳ ـ کە شەری نێوان ئازربایجان و ئەرمینیا لە ۷ ی ئەیلولی ۲٠۲٠ روویدا تورکیا نزیکەی ۳٠٠٠ سێ هەزار چەکداری لە هێزەکانی سوڵتان موراد ناردبۆ ئازربایجان بۆ پشتیوانی سوپای ئازربایجان و شەرکردن لەدژی ئەرمینیا کە لە ئەنجامدا ٥ شاری گەورە و ٤ شارۆچکەی تر و ۲۸٦ گوند کەوتەژێردەستی هێزەکانی سوپای ئازربایجان و داگیریان. کرد ئەو سەرکەوتنەش بەهۆی هاوکاری و یارمەتی مەیدانی و راستەوخۆی تورکیاوبەشێکی چەتەکانی سوڵتان مورادەوە بوو ، کە به هۆی ئەو بەشداریکردنەیانەوە نزیکەی ۲۳٠ چەکداریان لێکوژراوە و لاشەی ۱۸۳ لەو کوژراوانەیان هێناوەتەوە حەلەب و لەوێ نێژراون .
ئەمەبەشێکە لەو تاوانانەی کە میلیشیاکانی سوڵتان موراد بە هاوکاری و پشتگیری دەزگا هەواڵگری و ئیستخباراتیەکان و سوپای تورکیا ئەنجام دراون و سەرجەمیان تاوان و کاری نارەواو دژە مرۆیی و بەشێکیشیان ئەچنە خانەی تاوانکاریە قورسە نێو دەوڵەتیەکان و پێچەوانەی یاسا و عورفە نێودەوڵەتی و ئەخلاقیەکانەوەیە کە بەبەر چاوی دنیا و بەئاشکرا ئەنجام دراون و بەردەومیشیان هەیە ، کەئەم تاوانانە نەک هەر بنەمای تاوانی نێودەوڵەتیان هەیە بەڵکو پانتایی و
رەهە ندی نێودەوڵەتیشیان هەیە .
ئەوەی جێگەی نیگەرانی و هەڵوەستە لەسەر کردنە ئەو بێ دەنگی و کپبون وخنکانە ویژدان هەژێنەیە کە بەرێژایی ئەو ماوەیە لە دەستتێوەردان و هێرش وپەلامار و کوشتن و تاڵانوبرۆیە هەمە جۆرەی سوپای تورک و میلیشیاکەی سوڵتان موراد کە ژیانی هەزاران و چەندین شاروشارۆچکە و سەدان دێهاتیان کاول کردو ژیانی شارستانی و ئارامی و ئاشتی و ئاسایشیان لە هەزارانی تر تێکداوە نەک هەر لە کوردستان بەڵکو تاوانیان لە لیبیا و وئەرمینیاش ئەنجامداوە لەگەڵ هەمو ئەو تاوانە گەورە و دڕندانە کەچی تەنها بە رستەیەکی بێ ئەرزش و پلەبەندیەک بەوەی تورکیا لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا ناوی خراوەتە ناو لیستی ئەو وڵاتانەی کە مناڵ چەکدار ئەکەن ، پەردە بەسەر هەمو ئەو تاوانەگەورانە دراو پەراوێز خران .
ئاخر ئەمە لەکوێی ئەو هەمو پێشێلکاری و کاولکاری و کوشتن و بڕین و دەستێوەردان و پێشێلکاریە مرۆیی و تاوانە گەورە و نێودەوڵەتیانەدایە کە تورکیا و میلیشیا چەکدارەکان
ی سوڵطان مورادی تورک نەژادی گەورە داردەستی تورکیا بەرامبەر گەلی کورد ئەنجامی ئەدەن ،ئەم هەڵوێستە شەرم ئامێز و سیاسیە لاوازە لە واقیعدا هیچ گرنگیەکی نیە و ئەو کارە لەسزادانی ئەمەریکادا دوو کۆت و پێوەندی هەیە ئەویش ( هاوکاریە ئەمنیەکان رائەگرێت و هەندێ کەلوپەلی سەربازی بەتورکیا نافرۆشێ ) !
شایانی باسە جۆ بایدن سەرۆکی ئەمەریکا لە ساڵرۆژی کارەساتی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان کەلە ۱۹۱٥ لەلایەن تورکیاوە کۆمەڵکوژ کران ، لە ۲٤ی نیسانی ۲٠۲۱ دا ئەو کارەساتەی بە کردەی کۆمەڵکوژی ناساند ،کە بەپێی زانیاریەکان پێش دەرکردنی ئەم بریارە جۆ بایدن بەتەلەفۆن ئەردۆغانی ئاگادارکردۆتەوە ، ئەو بریارەی ۱ی تەموزی ۲٠۲۱ سەبارەت بەتورکیاو تێوەگلانی لە چەکدارکردنی مناڵان لەوانە کارگەری مەعنەویان هەبێت بەڵام لە راستیدا دوو بریارن زیاتر شێوە رەمزین و لە چوارچێوەی سیاسەتی (الأحتواء) دایە کە هەم لەناڵ ئەداو هەم لەبزماریش و زیاتر لەلاوەندنەوەی تورکیا ئەچێت نەک سزا و هەڵوێستێکی توند و جدی ،کە لەناوەڕۆکدا زیاتر بە ئامانجی فشار و بیرخستنەوەی تورکیا لە دەرئەنجامی سوربوونی لەسەر کرینی رۆکیتی بەرگری S400 روسی کەبەلای ئەمەریکاوە ئەمە پەیوەندی بەئاسایشی نیشتیمانی ئەمەریکاوە هەیە و لەهەمان کاتیشا لەوانەیە ببێتە هۆی دزە کردن بۆ ناو زانیاری ونهێنی تەکنۆلۆجی فرۆکەی جۆری F35 ئەمەریکی بێت لەتورکیادا ، هەروەها ئاوەڵاکردنی دەروازەیەکە بەرووی هێنانی هێزە سەربازیەکانی بروسیا بۆ تورکیا کەبەلای ئەمەریکاوە ئەم پرسانە گرنگی گەورە و بواری دوورمەدایان هەیە و مایەی سازش کردن و چاوپۆشی کردنن نین !
کۆی ئەم پرس و روونکردنەوانە رووی راستەقینەی سیاسەتی دەەوەی ئەمەریکا دەرئەخات کە جەخت کردنەوەیە لە پراکتیزەکردنی سیاسەتی نەرم و بەسەر راگەشتن و لێک گەیشتن و ئارامگرتن و چارەسەری دیپلۆماسی ، کە دەرکەوتە و ئەنجامی ئەو کێ برکێ و جیاوازیە بۆچون و تێروانینانەیە لە نێوان هەردوو باڵی سیاسەتی الاحتوا و توندوتیژی دا هەیە کە هەم دژ و هەم یەکێتی ململانێ کۆیان ئەکاتەوە و سەر ئەنجام سیاسەتی دەرەوەی یەکگرتوی ئەمەریکا دائەرێژن .بەڵام ئەوەی جێگەی پرسیارە تورکیا لەکوێی ئەم تێروانین و چارەسەرە دیپلۆماسی و هاوکێشە سیاسیەدایە کە بەلای تورکیاوە بونی کورد بە نەمانی خۆی و ئاسایش و بونی. خۆی لە نەمانی کورد دا ئەبینێتەوە !