لەرۆژئاوای کوردستان: نمایشێک بۆ ستراتیجیەتێکی نوێی ئەمریکا
د. رزگار ئاغا
2019-10-25 1892
بەپێویستم زانی هەندێک هێڵی گشتی و هەندێ ووردەکاری سیاسەتی پیادەی زلهێزەکان و بە تایبەتی ئەمەریکا بخەمە بەردەست. ئەمەش لەوەوە دێت کە هێشتا شرۆڤەی تۆکمە و ووردی تێروانینی سیاسیمان لەو ئاستەدا نین کە مەبەست بن. ئەوەی لەم رۆژانەدا لەسەر رۆژئاوا خوێندمانەوە بە زمانی کوردی زیاتر لێکدانەوەی سۆزداریی و گێرانەوەی مێژوویی بوو کە پێم وانیە چیتر ئەو پاشخانە لەمرۆدا بتوانێـت گەڵاڵەی پرۆژەیەکی ئاییندەبینی و هێنانەژێرباری سیاسەتی نێودەولەتی لێ سەوز ببێت. بە خوێندنەوەیەکی هەستیارانە و بە ووردبوونەوە لە نوێترین دۆکیومێنتی ستراتیجیەتی ئەمەریکایی, خوێنەرئاسۆیەکی فراوانتر لە بەردەمیدا ئەکرێتەوە کە بە روونی پشت پەردەی رووداو و کەسایەتی و کۆبوونەوە و بریار و جووڵە سەربازی و دیبلۆماسیەکان ئەبینێت. زۆر زیاتر لەوەی کە شرۆڤەی هاکەزایی یان سادە بتوانێت شەنوکەوی هێلە ستراتیجیەکانی زلهێزەکان بکات لە ناوچەکەدا بە تایبەتی.
نوێترین دۆکیومێنت لەبارەی سیاسەتی ستراتیجی ئەمەریکی بەناوی (دەرقەتهاتن بەچۆک پێدادان: بەگژاچوونەوەی دوژمن بەبێ جەنگ) The Power to Coerce: Countering Adversaries Without Going to Warکە دەزگای ( Rand Aproyo Center) دەریکردووە و لە نووسینی دەیڤد گۆمپێرت و ھانش بیندیک .
ئەم دۆکیومێنتە باس لە سیاسەتی نوێی ئەمریکا ئەکات لە بەرامبەر نەیارەکانیدا چ لە ئەوروپا (روسیا بە نموونە) و چ لە ئاسیا (چین بە نموونە)وە چ لە رۆژھەڵاتی ناوەراست بۆ پاراستنی ھەژموون و پێگەی سیاسی و ئابووری و عەسکەری خۆی. دیارە ئەم سیاسەتە نوێیە وەک ستراتیجێکی نوێ ھەم وەک ئەلتەرناتیڤ و ھەم وەک تەواوکەری ھەردوو ستراتیجیەتی توندکێشی عەسکەریی کە شەڕ یەکلاییکەرەوە و بڕیار سەپێنە و ستراتیجیەتی نەرمکێشیی کە لەڕێی کاریگەریی و دامەزراوەکان و دیبلۆماسیەت و کۆمەکی ئابووریی وئاڵووگۆڕی رۆشنبیریی بڵاوکردنەوەی ھزر و بیروبۆچوون شتگەلێکی دی بۆ ھاندانی کۆمەڵگەکان کە چاو لە ئەمریکا بکەن و ئەمریکا بکەنە پێشرەویان.
ئەم سیاسەتەی سێییەم، دەرئەنجامی جۆرێک لە ئەستەمیی ھێزپێشکان و یەکلایەنە ھێزی بریاردەر و جۆرێک لە ئەستەمبوونی ستراتیجیەتی توندکێشی و چارەسەری عەسکەری لە ئارای رووبەرووبوونەوەکاندا ھاتۆتە ئاراوە. دوای ئەوەی روسیا و چین دەرکەوتنی ئابووریی و تەکنلۆجی و ئەلیکترۆنیان برەوی سەندووە و سەرقاڵی ھاوپەیمانین لەگەڵ ولاتانی تری بە نموونە وەک ئێران و تورکیان.
بەڵام ئەوەی وەک دەرئەنجامێکی خوێندنەوەی ئەو دۆکیومێنتە ئەمەوێت بیڵێم لەبارەی ئەم دەستدرێژییە ئەردوگانیەوەیە بۆ سەر رۆژئاوا ئەمەیە:
ئەمریکا دەستی بەستراتیجیە نوێیەکەی کردووە کە بەبێ شەڕو تێچوونی ماددی پەڕەی نوێی سیاسەت بەبەرژەوەندی خۆی ھەڵبداتەوە. سەپاندنی دۆخێکی سیاسی نوێ لەسوریاو زاڵکردنەوەی سوپای سوریا بەسەر خاکەکەیدا، ناچارکردنی ھێزە سوریەکانە بەھەسەده‌شەوە کە دەست لە ناو دەست بن بۆ رووبەرووبووبەوەی دەستدرێژیی تورکیا. بۆیە بەرژەوەندیەکانی لەگەڵ تورکیا بەکارھێناوە لەسەر بنەمای چۆکپێدادان بە ناچارکردنی لەو ھەڵمەتە دوژمنکارانەی لە دژی رۆژئاوا و لە ھەمان کاتدا ناچارکردنی ھەدەسەش بە چۆکدادان لە گرتنەبەری سیاسەتێکی نوێ لەداواکردنی پشتیوانی بۆ رووبەرووبوونەوە و دەرکردنی سوپای تورکیا.
پوختەی ئەم دۆکیومێنتە:
لەخەیاڵبردەکانی تایبەت بە هەڵگیرسانی جەنگ, تێچوونە گرانبەهاکەی و مەترسیە لێکەوتەکانیەتی, کە ئەمانە هەموو ئەو هۆکارانەن کە وا ئەکات کە گرنگیی دەرەقەتهاتنی پرۆسەی چۆکپێددادان لای ئەمریکا زیاتر بێت. لەم مابەینەدا, هەندێک هۆکاری تر هەن کە ئەمریکا دەستەبەرتر ئەکەن بە بژاردەی ئومێدبەخشانەی چۆکپێدادان, وەک جیهانبینی بازرگانی, وەبەرهێنان, سەرچاوەکانی ئاو, زانیاری, ووزە, بەتایبەت دژ بە دوژمنانێک کە متمانەیان لەسەر گەیشتە بە بازاڕ و ئەو سیستەمانەی کە پێشتر ناومان هێنان.
لەنێو کاریگەرترین هۆکارەکانی چۆکپێدادان کە لەبەردەستی ئەمریکادایە بریتیە لە سزا ئابووری و داراییەکان, پشتیوانیکردنی ئەو ئۆپۆزسیۆنە مەدەنیانە - ناچەکداریی- یە دژ بە سیستەمەکانی حوکمرانی, پرۆسە هێرشبەریە ئەلیکترۆنیەکان. رێگرییکردن لە دوژمن بە دەستگەیشتن سیستەمی تۆڕی جیهانی بانکەکان ئەبێـە مایەی زیانگەیاندنێکی ئابووری توند کە نیشانە و ماکێکی زۆر بەربڵاوی لێ بکەوێتەوە, هەروەها لە توانشدایە کە بری ئەو زیانە کۆنترۆل بکرێت بەپێی ئەو پەرچەکردارەی کە لە ئامانجەکە ئەکەوێـتەوە. بەشداریکردن لە سزا داراییەکان ئەوە ناسەپێنێت کە لە دەرەی ئەو وڵاتە سەرەکیانە بێت کە بانکە گەورەکانی تیا سەقامگیرن. پشتیوانیکردنی ئۆپۆزسیۆنێک کە لایەنگیریی دیموکراسی هەبێـت توانایەکی گەروە ئەگرێـتە خۆی بۆ بانگەشەی هەرەشەکردن و قامچیەکی بەهێ.یش ئەخاتە چنگەوە, هەرچۆن ئامرازەکانی پەیوەندیە کۆمەلایەتی و راگەیاندنی جیهانی یارمەتی بزووتنەوە ناوخۆییەکان و رەنگرە دەرەکیەکان ئەدات. لە هەمان کاتدا, گۆرانکاریەکانی ئەم دواییەش ئاماژە ئەدەن بۆ روودانی مەترسیترین داپڵۆسین یا ئاژاوە ئەگەریان زۆرە, کە وا ئەکات بەکارهێنانێکی ڕەندانە رەچاوبکرێـت بۆ ئەم جۆرە ئامرازەی چۆکپێدادان.
پرۆسە هێرشەبەریە ئەلیکترۆنیەکانیش سوودگەلێکی زۆریان هەیە بەڵام خۆخستنەمەترسیشی زۆر پێوەیە. ئەگەر بە لێزانین و ووریاییەوە ئاراستەی هەر ئامانجێک بکرێـت, ئەوا لە توانایدایە کە شلۆقیەکی گەورە بخاتە ئەدا و متمانەی وڵاتان و بازاریشەوە, بۆیە ئەمیش بەهایەکی چۆکپێدادانی بەرزی هەیە. لە لایەکی ترەوە, مەترسی و ئەستۆگیریی لابەلا و ئەگەری بەپەردانەوەی بەرامبەرانە و کێشەنانەوەش رەچاو ئەکرێت لە گەڵیدا, وە بەتایبەتی ئەگەر وڵاتی-ئامانج خۆی خاوەنی هێزێکی جەنگیی بێـت لە بواری ئەلیکترۆنیدا, هەرچۆن ئەم چین و روسیا ئەگرێـتەوە. بۆیە وا باشە ئەمریکا - بەهۆی ئەوەی کە بەدوای بە شوێنی لاوازی بەرامبەرەوەیە- داری پەنابردنە بەر جەنگی ئەلیکترۆنی بەرزبکاتەوە, نەک دایباتەوە.
زیاتر لەم ئامرازانەی چۆکپێدادان, ئەمەریکا لە توانایدایە بەو توانا چۆکپێدادانەی کە هەیەتی ئەو ئیستغلالکردنەی روسیا و چین ئەیکەن بۆ سەرچاوەکانی ووزە تێکبشکێنێت. بەتایبەتی, گرتنەخۆی ئەمەریکا بۆ پێگەیەکی نوێ لە بازاڕی جیهانی نەوت و گازی شل, وا ئەکات کە هەرەشەکانی روسیا لە گرتنەوەی پێدانیان کەمکاریگەر بکاتەوە.
ئەو دەولەتەی کە زۆر قورستر و مەترسیدار تر بێت بۆ چۆکپێدادان بریتیە لە چین, وەها ڕێککەوتووە کە بەهێزترین ئالەنگاری سەربازیی وڵاتی ئەمریکایە لە ناوچەیەکی زۆر هەستیار و زیندەگیدا. لەم کاتەدا, چین وەها دیارە کە لەباری سیاسی خۆیدا چوونیەک و سەقامگیرە, هەرچۆن رۆڵیکی گەورەش ئەبینێت لە بازرگانی و دارایی جیهاندا. زیاتر لەمانە, چین خاوەنی ئامرازی چۆکپێدادانی تایبەت بە خۆی هەیە, وەک تواناکانی لە بواری ئەلیکترۆنی و ئەمریکاش قەرزاریەتی. ولاتەکانی تری وەک روسیا و ئێران, و وڵاتانی تریی کە توانا تۆکمەدارەکەی چین شک نابەن, بەو ئامانجانە دائەنرێن کە لە توانادایە زیاتر بکەونە بەر بەکارهێنانی چۆکپێدادان لە دژیان.
ئەمەریکا پێویستە لەسەری کە زیاتر تیژو وردبینتر بێـت لەتوانکانی بۆ چاودێریی چەکە داراییەکان و هەڵقوڵینینان, هەروەها لاتەریککردنی ئەو ولات و بانکە سەرکێشانەی کە مامەڵەی بازرگانی لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا ئەکەن. پێویستە لەسەر وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا و کۆمەلەی هەواڵگیریەکان کە پڕچەکی ئەو ئامرازانە بکەن کە بەکاری ئەهێنن لە پشتیوانیکردنی ئەو ئۆپۆزسیۆنانەی کە لایەنگیریی دیموکراسی ئەکەن و ئاراستەی مەدەنی و ناچەکداریان هەیە لە وڵاتە سەرسەخت و داپڵۆسینەرەکانیاندا, پێویستیشە کە هەلسەنگاندن بۆ مەترسی و دەستەکەوتەکان بکات لە بەکارهێنانی ئەم ئامڕازانەدا.
بەشێوەیەکی گشتی, ئەمەریکا پێویستە خۆئامەدەگیەکی بۆ بەکارهێنانی ئامرازەکانی چۆکپێدادان لە هەمان ئاستی ئەو خۆئامادەگیەدا بێت کە بۆ هێرشە سەربازیەکان دایئەڕێژێت, ئەمەش سشیکاری بژاردەکان ئەگڕێتەوە, هەلسەنگاندنی داواکراوەکان و تواناکان, جێبەجێکردنی سیناریۆکانی گەرمکردنی جەنگ لە پێناوی پەلوپیکردنی ئەم توانایانە, بەرنامەداڕشتن لەگەڵ هاوسوێنەکاندا. بەهەمان ئەو شێوازەی کە دەسەڵاتەکان و بەرپرسیارێتیەکان و ریزبەندی سەرکردەیی سنووردارن لە کاتی هەستان بە بەکارهێنانی هێزی رەق یان توندکێشی, پێویستە ئاوەهاش بن لە کاتی بەکارهێنانی هێزی بەچۆکدادان.
* دەستەی کوردستانی بۆ دیراساتی ستراتیجی و توێژینەوەی زانستی