عــێـراق لەلێواری داڕمــانی ئابوریـــدا
ســــەرکۆ یونس
2020-10-22 753
حکومەتی عێراقی بۆ مووچەی مانگی ئەیلولی مووچەخۆران و فەرمانبەرانی زیاتر لە دوو هەفتە لەوادەی دیاری کراوی خۆی دواکەوت ، گومان دەکرێت بۆ مانگەکانی داهاتوو توشی ئاستەنگی نەختینەیی و دارایی قورستر ببێتەوە و لەئێستادا حکومەت خاوەنی نزیکەی (4.5) ملیۆن فەرمانبەر ودەیان و سەدان فەرمانبەری گرێبەستە .
مانگانە عێراق بۆ مووچە پێویستی بە (5) ترلیۆن دینار هەیە لەکاتێکدا مانگانە تەنها (2) ترلیۆن دیناری دەست دەکەوێت واتە نزیکەی (3) ترلیۆن دینار کورتهێنانی مانگانەی هەیە!
وەزیری دارایی عێراق هەر زوو هۆشداری داوە بە پەرلەمان و لایەنەکان کە ئەگەر پڕۆژە یاسای قەرز پەسەند نەکەن ئەوا دەبێت بیر لە چارەسەری دیکە بکەینەوە لەوانە سیاسەتی لێ بڕین و پاشەکەوتکردنی ڕێژەیەک لە مووچەی مووچەخۆران و فەرمانبەران جێ بەجێ بکرێت کەلەوانەیە بگاتە ڕێژەی (30%)مووچە بۆ پلەنزمەکان و ڕێژەی (50%) پلەباڵــاکان. لەهەمانکاتدا پێ دەچێت پلەبەرزکردنەوەی ساڵــانەی فەرمانبەران سڕبکرێت و هەوڵدەدەن خەرجی سەربازی کەمبکەنەوە و پرۆسەی نۆژەنکردنەوەی دامودەزگاکانی حکومی بوەستێنرێت.
یەکێکی تر لەبژاردەکانی بەردەم کازمی و کابینەکەی ئەوەیە کە داوا لەبانکی ناوەندی بکەن دراوێکی ناوخۆیی بۆ پێدانی مووچە دەربکات کەبێ گومان ئەم هەنگاوە پێویست بەبەکارخستنی یەدەگی نەختینەیی بیانی دەبێت بۆ پاڵپشتی نرخی ئاڵووێری دراوە تازەکە بەدۆلار لەبازاڕەکانی ناوخۆی عێراقدا.
وەزارەتی دارایی داوای قەرزکردنی زیاتر لە (35) ملیار دۆلار دەکات لەناوخۆ و ناوەندە داراییەنێودەوڵەتییەکان بەڵــام بەهۆی پەسەندنەکردنی لەلایەن پەرلەمانەوە هێشتا قەرزەکە نەکراوە و هەرچەندە بانکی نێودەوڵەتی تا ئێستا ئامادە نییە بڕی قەرزی داواکراو بدات بە عێراق بەپاساوی ئەوەی پێدانی قەرز بۆ خەرجی بەگەڕ و مووچە لەگەڵ مەرج و ئامانجەکانی بانکەکە یەک ناگرێتەوە...
هەڵکشانی خەرجی بۆ مووچە لەعێراقدا ئاستی پێوانەیی تێپەڕاندووە لەئێستادا (120%) داهاتی نەوت بۆ ئەم بوارە دەڕوات بەهۆی گەندەڵی و دەستێوەردانی لایەنەکان و دامەزراندنی سەدان مووچەخۆری بن دیوار و هەزاران کەس لە ئەندامان و لایەنگرانی لایەنەباڵادەستەکان و خەرجییە زۆرەکانی سوپا و وەزارەتی ناوخۆ و حەشدی شەعبی بارگرانیەکەی قورستر کردوە.
جێگای خۆیەتی ئیشارەت بەدواین ڕاپۆڕتی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێیودەوڵەتی بدەین لەسەر عێراق،بەپێ ی ڕاپۆرتەکە دەوڵەتی عێراق ڕیزبەندی (162) دەوڵەتی گرتوە لەلیستی (180) وڵاتی جیهاندا بۆ دیاردەی گەندەڵـــی،لەکۆی (100) نمرەی پێوەرەکانی ڕێکخراوەکە تەنها (20) نمرەی بەدەست هێناوە!
لەماوەی ڕابردودا بەهای دۆلاری ئەمەریکی لەبازاڕەکانی عێراقدا بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبونەوەی بەرانبەر دینار تۆمارکرد بەجۆرێک بەهای (100)دۆلار بۆ نزیکەی (129)هەزار دینار بەرزبوویەوە.هەرچەندە بانکی ناوەندی لە ڕاگەیەندراوێکیدا ڕایگەیاند کە یەدەگی دراوی بیانی زۆر باشە و کەم نی یە بەڵــام وادەردەکەوێت هەندێ هۆکار هەبن بۆ دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و پابەندبوونی دەوڵەتی عێراق بە بڕیارەکانی ڕێکخراوی ئۆپێک پڵەسەو کەمکردنەوەی هەناردەکردن بەڕێژەی (18%) تاکۆتایی ساڵ پێ دەچێت بانکی ناوەندی دۆلاری کەمتری دەست بکەوێت.
لەبەرئەوەی ئابوری عێراق تاک لایەنە پشت بەتەنها داهاتی نەوتی فرۆشراوی رۆژانە دەبەستێت مەترسییەکان زیاتر ڕووبەرووی دەبێتەوە لەکاتێکدا نرخی بەرمیلی نەوت دەرئەنجانی ڤایرۆسی کۆرۆنا لەدابەزیندایە و خواست لەسەر نەوت کەمبووەتەوە و زۆرێک لەکەرتەئابورییەکانی وڵــاتانی کڕیار وەستاون و کار ناکەن.
هەرچی کەرتەکانی تری ئابوری عێراقە لەنزمترین ئاستی بەرهەمداری و چالاکیدایە بەتایبەتی کەرتی پیشەسازی لەلێواری مەرگێکی پڕ ئازاردایە و ژێرخانی پیشەسازی عێراق داتەپیوەو هەندێ ڕاپۆرتی رۆژنامەوانی باس لە ئاودیوکردن و بەتاڵان بردنی ئامێرو ئامرازەکانی کارگەکانی عێراق دەکەن .
لەکەرتی کشتوکاڵیش کەدوای نەوت عێراقی جارانی پێ دەناسرا لەنزمترین ئاستدایە و بەرهەمی ناوخۆی عێراق ناگاتە ئاستی خۆژێنی و بۆ دابینکردنی پێویستەکانی دانیشتوان راستەوخۆ پشت بە هاوردە دەبەسرێت.
ئەوەی پەیوەندی بە پیشەسازی کشتوکاڵیەوە هەیە وەک بەرهەمهێنانی ئاژەڵداری و کێڵگەی پەلەوەری و بەرهەمی ماسی ئەوا دەتوانین بڵێن بەهەمان شێوە ئەم بەرهەمانەش بەشی پێویستی و خواستی بازاڕی عێراقی ناکات و دیسان بۆ پڕکردنەوەی پێویستیەکان پشت بە هاوردە دەبەسرێت.
بازارەکانی عێراق بووەتە مەیدانی ساغکردنەوەی کاڵــای وڵــاتانی ناوچەکەو جیهان بەگشتی و کاڵــای ئێرانی و تورکی بەتایبەتی.
لەگرنگترین تایبەتمەندی ئێستای عێراق بریتییە لەدروست بوونی بۆشاییەکی گەورە لەنێوان چینی سیاسییە حکومدارە گەندەڵەکان و خەڵک،ئەم جیاوازییە لە ئاستی بژێوی نێوانیان وای کردوە بەرپرسەکان مانگانە بەملێونان دیناریان دەست بکەویت و لەبەرامبەردا ڕێژەی (40%) ی دانیشتوانی عێراق بێکارن و کاریان دەستناکەوێت تا بژێوی ماڵ ومناڵیان دابین بکەن..
لەکاتێکدا ڕێژەی هەژاری لەعێراقدا بەردەوام لەبەرزبونەوەدایە و لەئێستادا زیاتر بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆناوە ڕێژەی (31.7%) دانیشتوانی عێراق هەژارن واتە نزیکەی (11 ملیۆن 400 هەزار کەس) لەکۆی (37) ملیۆن کەس.
لەڕاستیدا دەوڵەتی عێراق لە بازنەی مەترسیداردایە و ئابوری تاکجەمسەری کەتەنها پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت هەمیشە هەڕەشەیە لەسەر داڕمانی دەوڵەتەکان، بودجەی گشتی عێراق بە ڕێژەی (93%) ی پشت بەداهاتی نەوت دەبەستێت و جێگای بیرهێنانەوەیە لەماوەی بیست ساڵی ڕابردودا عێراق تووشی چوار قەیرانی دارایی بووەتەوە کە هۆکارەکانیان پەیوەست بووە بە دابەزینی نرخی نەوتەوە.
باشترین چارەسەر بۆ دۆخی دارایی و ئابوری عێراق بریتییە لەسیاسەتی سک هەڵگوشین(السیاسە التقشفیە)
پێویستە لەسەر کابینەکەی کازمی پێش ئەوەی پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی دارایی (2020) بنێرێتە پەرلەمان جارێکی تر پێداچوونەیەکی واقعی بۆ بکرێت و خەرجییەکان بەپێ ی داهاتەکان دیاری بکرێت و هەرچی خەرجی ناپێویست و نایاسایی هەیە ببڕێت و بوەستێنرێت هیچ نەبێت بۆئەوەی بتوانن داهاتی پێویست بۆ مووچە دابین بکەن .
ئەوەشمان لەبیرنەچێت هەر ڕوداوێکی ئابوری ودارایی لەعێراق ڕووبدات ڕاستەوخۆ کاریگەری لەسەر هەرێمی کوردستان هەیە بەتایبەت دوای ئەوەی کەڕێکەوتنێکی زارەکی هەبوو بە پێدانی بڕی (320)ملیار دینار مانگانە تاکۆتایی ساڵ بدرێت بە هەرێم و لەبەرامبەردا پێویستە هەرێم نیوەی داهاتی خاڵەسنوریەکان و مەلەفی نەوت تەسلیم بەبەغدا بکات،بەڵــام ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە ئەم ڕێکەتنە لەم باردودۆخەدا ئەستەمە ئیمزا بکرێت لەکاتێكدا هەردوولا بەگومانەوە لەئایندە دەڕوانن.
هەرچۆنێک بێت عێراق دەوڵەتەو ئەندامە لەڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان و لەگەڵ بانکی نێودەوڵەتی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ڕێکەوتنی هەیە و خاوەنی یەدەگی دراوی بیانییە بەبڕی (60) ملیار دۆلار و توانای قەرزی دەرەکی هەیە و بێ ئومێد نابێت بەڵــام لەهەموو بارودۆخێکدا ئابوری عێراق لەژێر هەڕەشەو مەترسی وێڕان بوون و داڕماندایە.