لە كەش و بارێكی لەم جۆرەی وڵاتدا مەسەلەی جینۆسایدی میللەتەكە حاڵی باشتر نابێت لە بوارەكانیتر. هەڵبەت هەر تەنها كورد لەم چەرخی نوێیەدا تووشی جینۆساید نەبووە بەڵكو چەندین میللەت و نەتەوە هەن ئەم دەردەیان بەسەرهاتووە، چەشنی ئەرمەن، جوولەكە، كەمبۆدیا، رواندا، بۆسنیا و كۆسۆڤۆ و چەندین نموونەی تر لە مێژووی نزیكدا، بەڵام ئەمان چۆن كاریان لە مەسەلەی جینۆسایدی خۆیاندا كردووە و چۆن وەبەرهێنانیان لە بەرز ڕاگرتنی شكۆی قوربانییاندا كردووە و لە گەلێ حاڵەتیشدا چۆن لەڕووی بەهێزكردنی بەرەی ناوخۆ و ڕاكێشانی پاڵپشتی نێودەوڵەتی چ كارێكیان كردووە و بۆ بەزیندوو هێشتنەوەی یادی قوربانییەكانیان نەوە لە دوای نەوە چییان كردووە لەڕووی دوكیومێنتەری و بەڵگەنامە و پەروەردە و فێركردن لە قوتابخانە و زانكۆ و ناوەندی توێژەكانیانەوە. چۆن لە ئاست گەورەیی كارەساتەكانیان تەواوی ململانێ و ناكۆكیی سیاسی و حیزبییان وەلا ناوە و بەردەوام ئەو مەسەلەیە لە سەرجەمی بوار و چالاكییەكانی ژیاندا پارێزراوە، بەڵام ئەوە نەبێ ململانێی سیاسیی هێز و حیزبی جۆراوجۆریشیان نەبووبێت. ڕەنگە لێرەدا زۆر شیاو نەبێت، دووبارە و سێ بارە و دە بارە بێین باس لەوە بكەین كە ئێمە چی بكەین و چی نەكەین بۆ ئەوەی بچێتە خزمەتی هێشتنەوەی یادەوەریی ئەنفال یان جینۆسایدی كورد وەك پاكێجێكی كۆكەرەوە بۆ سەرجەم مەرگەساتەكانی لە مێژووی نوێدا، بە جۆرێك كە نەوە لە دوای نەوە و پشتاوپشت ئەم یادەوەرییە تاڵە بە زیندوویی ڕابگرین و نەیەڵین كاڵ بێتەوە و بگرە پەرە بە ڕەهەندەكانی مامەڵەكردن لەگەڵیدا بدەین و لۆبی بۆ بكەین لە ئاستی ناوخۆ و دنیادا و كار بۆ قەرەبووكردنەوەی قوربانییان بكەینەوە لەڕووی یاسایی و مادی و كۆمەڵایەتی و سایكۆلۆجییەوە و بتوانین ساڵ بە ساڵ پلان و بەرنامەی كاری ئەو ساڵەی بۆ دابنێین، دوور لە هەڵڵاو بگری دروشمبازی و بازرگانیی سیاسی و چۆن بیكەینە مەسەلە و گوتارێكی نیشتمانی چەسپاو و تادێت دوور بڕوانین بۆ ئەوەی مەسەلەی بنیاتنانی دەوڵەتی لەسەر هەڵچنین، نەك بیكەینە كەرەستەیەك بۆ خۆ شیرین كردن لە ململانێی هەرزانبەهای سیاسی و هەڵبژاردندا و دنیایەك بەڵێنی ناڕاستی لەسەر هەڵڕێژین و پاشانیش بە كردەوە لەبیرمان بچێتەوە. ئێمەومانان ئەوە چەندین ساڵە كول بووین ئەوەندەمان باس لەم مەسەلانە كردووە، بەڵام بەرهەمێكی ئەوتۆی نەبووە و ئەنجام زۆربەشمان لێی نائومێد بووین و هەر ئاسنی سارد كوتانمان بۆ ماوەتەوە.
من لێرەدا نە بۆ خۆم و بە بۆ كەسی تریش بە ڕەوا نابینم ئامۆژگاریی بكەین چی بكرێت و چی نەكرێت لەم بوارەدا، بەڵام زۆر جەخت لەوە دەكەمەوە كە ئەگەر ئیرادەی ڕاستەقینە هەبێت و دەبێ هەشبێت، ئەوە دەتوانرێت باری لار و ناسروشتیی كاركردن لەم بوارەدا ڕاست بكرێتەوە. لە سەرێكەوە هەر لە وڵاتی خۆماندا سەری دنیا بە پووش نەگیراوە و سەرباری ئەو داڕووخانە سایكۆلۆجییەی خەڵكیش بەڵام هێشتا كەسان و بگرە دامودەزگای دڵسۆزیش ئامادەن كاری جیددی و بە پلان بكەن لەم بوارەدا ئەگەر ڕێیان لێ نەگیرێت و بەقسەیان بكرێت لە چوارچێوەی یاسا و ڕێسا و بەرنامەڕێژییەكدا بۆ ئەم بوارە، ئەگەر هات و چاو لەو كارانە بكرێت كە وڵاتان و میللەتانی هاوشێوەی ئێمە چییان كردووە و چییان ئەنجامداوە لە مەسەلەی جینۆسایدی خۆیاندا و تەنانەت ئەگەر نەشتوانین و فریا نەكەوین كە ئەوەی ئەوان كردوویانە ئێمەش بیكەین، یان هەر هیچ نەبێت بەشێكی بكەین، بەڵام بە سوود وەرگرتن لە كاری تۆكمەی زانستیی ئەوان و ڕەچاوكردنی تایبەتمەندیی خۆشمان، ئەوە بێگومان دەتوانین بكەوینە سەر ڕێچكەی ڕاستەقینەی كارەكە، بەڵام بەمەرجێك دووربێت لە میزاج و بۆچوونی تاكەكەسیی ئەم سیاسی و ئەو كاربەدەست و ئەو بڕیاردەر و پارە و دەسەڵات بەدەستەی، كە فرەجار بۆ مەبەستێكی تایبەتی خۆی یان بۆ بەدەستهێنانی شكۆ و ئافەرینێكی شەخسی خۆی كارێك بێ پرس و ڕا و بێ لێكۆڵینەوە و وردبوونەوە و پاشانیش دوای دزی و گزی و خەرج و مەسرەفێكی زۆر وا بكەوێتەوە كە ئەو كارە هەر نەكرایە باشتر بوو.
ئێمە دنیایەك ئەزموونی گەلان و وڵاتانمان لەبەردەستدایە هەر لە مۆزەخانە و پەیكەربەندی و فیلمسازی و دۆكیومێنتەری و فێرگە و ئینستیتوتی كاركردن لەم بوارانەدا كە ساڵانێكی زۆرە گرنگی و بایەخیان دەركەوتووە و ئاشكرایە چ كاریگەرییەكیان داناوە لەسەر بە زیندوویی هێشتنەوەی مەرگەساتەكان و ڕادەی كارلێك و ئاوێتە بوونیان لە ژیان و فەرهەنگی ئەو گەلانەدا و چ شتێكیان لەسەر دروستكراوە و هەڵچنراوە. ئەوجا با پەڕۆیەك لەو ئەزموونە دەوڵەمەندانە بۆ خۆمان دادڕین و هێندە بە دوای نەرسیسیەت و خودپەسەندیی خۆمانەوە نەبین كەوا دەركەوتووە زۆرێك لەو پرۆژە بێبنەمایانەمان سوودێكی نەگەیاندووە نە بە قوربانیان و بەجێماوانیان و نە بە مەسەلە نیشتمانییەكەشمان لەم بوارەدا. لێرەدا چەند نموونەیەك باس دەكەم، بەتایبەتی لە بواری مۆزەخانەی جینۆساید و كەمپەكانی بەندكردن و لەناوبردنی قوربانییاندا، لە چەند وڵاتێكدا یان خۆم سەردانم كردوون یان بەدواداچوونم بۆ كردوون و ڕەنگە باسكردنی هەندێ لایەنی كاریان سوودێك بە ئەزموونی خۆمان بگەیەنێت لەم بوارەدا و لە هەمان كاتیشدا دەرزیاژنێكی بە ئازاریش بێت بۆ دەرد و خەمەكانمان لەم ڕووەوە. ئەوەی لێرەدا زیاتر مایەی خەم و ئازارە بۆمان ئەو بیركۆڵییەمانە لە پاراستنی ڕووداوەكانی مێژووماندا، كە پڕن لە كارەسات و تەنانەت مێژووی نوێشماندا بە ئێستاشەوە و ئێمە میللەتێكین بەردەوام هەڕەشەی لەناوبردنمان لەسەرە و هەموو دەم هەڕەشەی جینۆسایدمان لێ دووبارە دەبێتەوە و ئێمەش بە شێوەیەكی پاسیڤ چاوەڕێی دەكەین بێئەوەی بەڵگە و دۆكیومێنت و كەرەستەی پێویستی ئەم سەردەمە شتێكی ئەوتۆی لێ بپارێزین و خۆ تەیار بکەین بۆ بەرلێگرتنی.
ئێوە تەماشا بكەن میللەتانی تری هاوشێوەمان چ كارێكیان كردووە و ئەگەر بچینە ناو تۆڕەکانی ئینتەرنێتەوە تەماشا دەكەین تەنانەت میللەتە جینۆساید كراوەكانی ئەفریقا و وڵاتانی جیهانی سێیەمی وەک ڕواندا و دارفور و باشووری سوودان و كەمبۆدیا و بۆسنە و كۆسۆڤۆ و كوێ و كوێ زۆر لە ئێمە زیاتریان كردووە بۆ ئەو مەسەلەیە و بگرە وڵاتانی وەك كۆسۆڤۆ و باشووری سوودان دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیشیان لەسەر ئەوە دروستكردووە. ئەوە مایەی حەسرەتە لای خۆمان و سەبارەت بە ئەنفال و جینۆساید كە جێی ئەم باسەمانە سەرباری ئەو هەڵاوبگرەی كە هەموو ساڵێك لە یادی بەرپابوونیاندا دەیكەین و سەرباری دادگایی كردن و حوكمدانی چەند تاوانبارێكی ئەو كەیسە و دانپێدانانی پەرلەمان و حكوومەتی عێراق بە چەند پاکێجێکی جینۆسایدی کورددا بەڵام ئێمە لای خۆمانەوە نەمانتوانیوە كارێك بكەین كەوا حكوومەتی عێراق، كە لەڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە میراتگری حكوومەتی پێشووە، با خۆیشمانی تێدابین، قەرەبووی قوربانیانی ئەنفال و جینۆسایدەكانی ترمان بكاتەوە.
پرسیاری "چۆن وا بكەین جینۆساید لە یادەوەریی نەوەكاندا جێبكەینەوە و بابەتییانە کاری لەسەر بکەین" پێموایە لەو نەستەوە هاتووە كە ئێمە تا ئێستا و لە دوای ئەم هەموو ساڵەی شێوازێکی حوكمی خۆكردن و دەربازبوون لە دەست ستەم، بە هیچ كلۆجێ نەمانتوانیوە لە یادەوەریی میللی و نەوەكانماندا جێی بكەینەوە و بگرە لە ئەنجامی بێبایەخ كردنی بەكردەوە و تەوزیفكردنێكی هەرزانبەهای بۆ كاری دروشمبازی و مەبەستی سیاسیی هەنووكەیی كاڵمان كردووەتەوە و ئێستا لە یادەوەریی نەك نەوەكانی دوای سەردەمی ئەنجامدانی جینۆسایددا بەڵكوو هی ئەوانەش كە شایەتحاڵی ئەو سەردەمە بوون زۆر كزبووە و وەك تەنها بیرەوەرییەكی ڕۆژگارێكی تاڵ و سەخت تەماشا دەكرێت و هیچی تر. ئاخر چۆن وا ناكەوێتەوە كە ئێمە تائێستا تاقە كتێبی مێژووییمان لەسەر ئەو بابەتە كە بە شیكارییەكی زانستی و بابەتی نووسرابێت هەر كتێبەكەی هیومان ڕایتس وۆچە "جینۆساید لە عێراقدا و پەلاماری ئەنفال بۆ سەر كورد". تا ئێستاش نەمانتوانیوە ئامارێكی ورد و زانستی بخەینەڕوو بۆ قوربانییەكانمان و گوند و شارۆچكە وێرانكراوەكانمان و جگە لە ژمارە سیاسییەی خەمڵێنراوەکانی کەیسەکانی جینۆسایدمان شتێكی سەلمێنراومان نییە كە بە داتایەكی ورد و بە پێی زانستی ئامار شیكاریی تێدا بكات و مەسەلەكە لە خەمڵ و مەزەندە بەولاوە شتێكی تر نییە. كەچی ئەگەر بەراورد بكەین بە هۆڵۆكۆستی جوولەكە دەبینین چەند بە وردی و بە بەڵگە و تەنانەت بە وێنەشەوە ژمارەی قوربانیانیان دەخرێتەڕوو. ئێمە تائێستا نەمانتوانیوە لە پرۆگرامی قوتابخانە و زانكۆكانماندا بە نەوەكانمانی بخوێنین و نەهێڵین ئەو مێژووە ڕەشە لایان كاڵ بێتەوە. بێگومان تائێستاش نەمانتوانیوە بەشێك لە ئەزموونی گەلانی هاوشێوەمان بگوێزینەوە بۆ دروستكردن و چێكردنی مۆزەخانەیەكی شایستە بە جینۆسایدی ئەنفال و بارزانییەكان و فەیلییەكان و هەڵەبجە و ئێزیدییەكانیش (بەم دواییە)، لە كاتێكدا لەو باوەڕەدام بەشێكی بەرچاوی خەڵكەكەمان و بەتایبەتیش ئەوانەمان كە مەسەلەی جینۆساید خەمیانە سەردانی ژمارەیەك لەو مۆزەخانانەیان كردووە لە وڵاتانی دنیادا و ناخیان پڕبووە لە ئازار و خەفەت كاتێ كە لە زەینی خۆیاندا بەراوردیان كردووە بەو كڵۆڵییە كاركردنی لای خۆمان لەم بوارەدا. تۆ ئەگەر سایتەكانی ئینتەرنێت بكەیتەوە و سەردانی پێگەكانی هۆڵۆكۆست و جینۆسایدی ئەرمەن و كەمبۆدیا و ڕواندا و دارفور و باشووری سوودان و كۆسۆڤۆ و هەر شوێنێكیتر بكەیت كە کۆمەڵکوژی و جینۆسایدی تێدا ئەنجامدراوە دەبینی پێگەی جینۆسایدی كورد چەند لاواز و كەمبایەخ و کەمبابەتە ئەگەر بەراوردی بكەیت بەوان. هەڵبەت هەمان شت ڕاستە لە بواری كتێب و نووسین و بەڵگەنامە و پەیكەر و فیلمسازی و سەرجەمی بوارەکانی تردا.
ئێستا وەك تەنها نموونە هێنانەوەیەكی كورت دێمە سەر ئەو كەمە بەدواداچوونە بە نێو سایتە ئەلیكترۆنییەكانی جینۆسایدی گەلان و سەردانی هەندێك لەو مۆزەخانانەی لە چەند وڵاتێك بینیومە لەگەڵ چەند شوێنێكی یادەوەری و سەنتەر و كەمپی بەندكردن و لەناوبردن، كەوا سەرجەمیان بۆ بەرز ڕاگرتنی یادەوەریی قوربانیان و شكۆ و شانازیی میللەتانیانە پێیانەوە و هێشتنەوەی یادیانە بە زیندوویی لای نەوەكانی ئێستا و دواڕۆژیان لەلایەك و ئیلهامبەخشیی گیانی ورە و بەرگری و وڵاتپەروەریشە لایان بۆ ئەوەی چیتر ڕێگە نەدەن لە پاشەڕۆژیاندا هەمان مەرگەساتیان بەسەربێتەوە و لە هەمان كاتیشدا هێڵی سوور بێت بۆیان لە هەر ناكۆكی و ململانێیەكی ناوخۆیاندا چیدەكەن بیكەن بەڵام ئەو هێڵە نەبەزێنن:
جینۆسایدی ئەرمەن
ئەرمەن وەك كورد گەلێكی غەدر لێكراوی مێژووە و ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و بەتایبەتی لە سەردەمی سوڵتان عەبدولحەمیددا سیاسەتی لەناوبردن و قڕكردنی دەرهەق پەیڕەوی كرد و دوای ئەویش حكوومەتی توركە لاوەكانی سەر بە "جەمعییەتی ئیتیحاد و تەرەقی"، كە لە ساڵی 1908وە بە كردەیی دەسەڵاتیان گرتبووە دەست، درێغیی لە كوشتن و ئاوارەكردنیان نەكرد و جێی داخیشە كورد لە ڕووی ئاڵۆزیی باری سیاسیی ئەو سەردەمە و بە فیتی تورکە ئیتیحادییەكان و پێشتریش سوڵتانی عوسمانی چ بە تاك و چ بە گرووپ وەك خێڵ و جەندرمەی عوسمانی و سوارەی حەمیدی ڕۆڵێكی خراپیان بینی لەو كوشتارەدا و تێكڕا نزیكەی ملیۆن و نیوێكیان لێ كوژرا و دەربەدەری وڵاتان كرا. ئێستا بەشێكی ئەو گەلە لە كۆماری ئەرمینیا و زۆرێكیشیان وەك خەڵکی تەرە و دیاسپۆرا بە سەر وڵاتانی جیهاندا بڵاوبوونەتەوە. ئەم دژایەتی و قڕكردنە لە چارەكی دوایی سەدەی نۆزدەهەمەوە دەستیپێكرد و لە ساڵی 1915دا گەیشتە ترۆپك و لە ڕۆژی 24ی نیسانی 1915 لە ئەستەمبووڵی پایتەختدا زیاد لە سێسەد كەسی دەسڕۆ و ناوداری ئەرمەنی ڕەشبگیر كرد و هەمان شتی لە شارە گەورەكانی تریشدا ئەنجامدا و پاشان كوشتنی بێئەوەی هیچ تاوانێكیان كردبێت لە ئەرمەنبوون بەولاوە و لەمە بەدوا شاڵاوی كوشتاری ئەرمەن بە شێوەیەكی بەربڵاوتر لە ساڵانی پێشوو دەستی پێكرد و سەدان هەزار كوژران و ماڵ و حاڵیان تاڵانكرا و بە پیادەڕۆیی بەرەو بیابانەكانی سووریا و میزۆپۆتامیا ڕاگوێزران و بە هۆی گەرما و سەرما و برسێتی و نەخۆشییەوە سەدان هەزاریان لێ فەوتا و سەرباری ئەوەش دەستی جەندرمەی دەوڵەت و دز و جەردەی خێڵەكانیان تێبەردرا و لە رێگای ڕاگواستنیاندا ڕووتدەكرانەوە و بە شێوەیەکی زۆر نامرۆڤانە دەكوژران.
ئێستا ئەوەی ماوەتەوە لە گەلی ئەرمەن نەوە لە دوای نەوەیان لە ئەرمینیای نیشتیمانی خۆیان و وڵاتانی دیاسپۆرا بە شێوەیەك مامەڵە لەگەڵ ئەم جینۆسایدەیان دەكەن وەك ئەوەی دوێنێ ڕوویدابێت و تائێستا هەزاران بەڵگە و دۆكیومێنتیان پاراستووە و سەدان فیلم و كتێب و شیكارییان لەسەر ئەنجامداوە و سەرباری فشاری توندی توركیا، كە تائێستاش دان بەو جینۆسایدەدا نانێ و سەرباری بەرژەوەندیی هەلپەرستانەی ئەمریكا و وڵاتە زلهێزەكانیتر، بەڵام ئەوان لۆبییەكی كاریگەریان دروستكردووە و تا ئەمڕۆ توانیویانە نەتەوە یەكگرتووەكان و حكوومەت و پەرلەمانی زیاد لە ٣٠ وڵات و چل ویلایەت لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا قەناعەت پێبكەن كە دان بەم جینۆسایدەیاندا بنێن و ئەمڕۆ ساڵانە لە 24ی نیساندا دەیان دەوڵەت و میللەت و رێكخراوی جیهانی و مرۆڤدۆست لەگەڵ گەلی ئەرمەندا یادی ئەو مەرگەساتە دەكەنەوە لە زۆرێك لە وڵاتانی دنیادا.
ئەمڕۆ لە شاری یەریڤانی پایتەختی دەوڵەتی ئەرمینیاش لەسەر بەرزاییەكی ناوەڕاستی ئەو شارەدا، مۆنۆمێنت و مۆزەخانە و ئینستیتیوتێكی شایستەی یادەوەری و لێكۆڵینەوەی جینۆسایدی ئەرمەن دروستكراوە و سەدان بەڵگە و وێنەی ئەو كارەساتەی تێدا پارێزراوە و مۆنۆمێنتێكی بەرز لەسەر گردەكە دروستكراوە و لە هەموو شوێنێكی شارەكەوە دیارە و بێجگە لەوەش مەشخەڵێكی ئاگری هەتاهەتایی بەردەوام كڵپەی دێت و هەر میوانێكی ڕەسمی و ناڕەسمی دەچێتە یەریڤان سەردانی ئەو مۆزەخانە و مۆنۆمێنتە دەكات و گوڵ دادەنێ بۆ بەرز ڕاگرتنی یاد و گیانی قوربانیانی ئەرمەن. ئێمە لە هاوینی 2015دا دەستەیەكی كورد بەشداری كۆنفرانسێكی جیهانیی لێكۆڵەرانی جینۆسایدمان كرد لە ئەرمینیا و سەردانی ئەو مۆزەخانە و مۆنۆمێنتەمان كرد و هەریەكەمان لە مێشكی خۆیدا بەراوردێكی پڕخەم و ئازاری دەكرد، كەوا ئەوان چییان كردووە و ئێمەش چی! شیاوی وتنە ئەرمینیا وڵاتێكی كەم داهاتە و نزیكەی سێ ملیۆن كەسی تێدا دەژی و ئەودوای گەلی ئەرمەن لە ڕووسیا و ئەمریكا و فەرەنسا و وڵاتانی تری ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەژین و بوون بە بەشێک لە تانوپۆی کۆمەڵگەی ئەو وڵاتانە.
هەڵبەت بێجگە لەم مۆزەخانەیە چەندینی تریش شوێن و پەیكەر و مۆنۆمێنتی یادەوەریی ئەو جینۆسایدە لە ئەرمینیا و وڵاتانی تریش چێكراون و بایەخێكی گەورەی پێدراوە لە پرۆگرامی خوێندنی قوتابخانە و زانكۆكاندا و چەندین سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئەو بوارە لە ئەرمینیا و وڵاتانی تریشدا كاری زانستیی ورد ئەنجام دەدەن. هەر دیسان لە شاری یەریڤان لە ئەرمینیا، لەسەر گردێكی بەرز مۆنۆمێنتێكی یادەوەری دروستكراوە بۆ بەرگریی قارەمانانەی فیداییەكانی ئەرمەن لەسەر چیای مووساداغ لە ناوچەی ئەسكەندەروونەی توركیا (کە ئێستا گۆڕاوە بۆ هەتای) لە كاتی جینۆساید كردنی ئەرمەنەكاندا (١٩١٥) و توانییان بە گیانفیدایی پێشمەرگەكانی ئەرمەن و قوربانیدان بە هەژدە گەنجیان گیانی 4200 كەس لە ژن و منداڵ و پیری ئەرمەن بپارێزن تا هێزە دەریاییەكانی فەرەنسا پێیانگەیشت و ڕزگاری كردن، ئەوانە ماوەی 53 رۆژ بەریان بە سوپای تورك گرت و ئەمڕۆ ئەو مۆنۆمێنتە مێژوویەكی پرشنگداری ئەرمەنەكان دەگێڕێتەوە كە هەرگیز لە یادەوەریی نەوەكانیاندا كاڵ نابێتەوە. تۆ بڵێی ئێمەش شتێك بكەین بۆ قوربانیان و گیانفیداكانی چیای شەنگال!
هۆڵۆكۆست Holocaust وەك نموونەیەكی دیار لە بەرز ڕاگرتنی جینۆسایدی جوودا
نازییەكانی ئەڵمانیا لە سەرەتای حوكم گرتنە دەستیانەوە لە ساڵی 1933وە جوویان كردە ئامانجی سەرەكیی خۆیان بۆ لەناوبردن و ڕیشەكێش كردنیان و بۆ ئەم مەبەستە كەوتنە پلان بۆ دانانی قۆناخ بە قۆناخ بۆ پاكتاو كردنیان و بەتایبەت تریش ساڵانی 1941 - 1945 بە شێوەیەكی سیستەماتیك كەوتنە قڕكردنی جوولەكە و گرووپی تریش چەشنی قەرەج، پۆڵۆنی، كۆمۆنیستەكان، هاوڕەگەزبازەكان، كەمئەندامانی جەستە و مێشك و دیلی جەنگی سۆڤیێت و تێكڕا نزیكەی 11 ملیۆن كەسیان لەناوبرد كە نزیكەی 6 ملیۆنیان جوولەكە بوون و سەرتاپا ڕژێمی ئەڵمانیای ڕایخی سێیەمیان كردە ڕژێمێكی جینۆسایدی. ئەم كردەیە دواتر لەلایەن جوولەكە و سەرتاپا جیهانەوە ناونرا "هۆڵۆكۆست" كە لە تێكڕای 9 ملیۆن جوولەكەی نیشتەجێی ئەڵمانیا و ئەوروپا لە پێش ئەو پرۆسەیەدا دوو لە سەر سێیان كوژران. نازییەكان بۆ ئەنجامدانی ئەم پرۆسە سامناكەی جینۆساید تۆڕێك كەرەستە و هۆكاری كۆكردنەوە و بەندكردن و كوشتنیان لە ئەڵمانیا و ئەو وڵاتانەی داگیری كردبوون بەكاردەهێنا، كە خۆی دابوو لە نزیكەی 42500 دەزگا بۆ كوشتنی جوو و قوربانیانی تر و لە ناو ئەو دەزگا و دامەزراوانەدا 47 دانەیان كەمپی زۆر ترسناكی كۆكردنەوە و بەندكردن و كوشتنی قوربانیانی هۆڵۆكۆست بوو لە ناو ئەڵمانیا و ئەو وڵاتانەی داگیری كردبوون. لەم پرۆسەیەدا، کە نازییەکان بە پرۆسەی "دوا چاەسەر" ناوزەدیان کردبوو، لە نێوان سەد هەزار بۆ پێنجسەد هەزار كەس ڕاستەوخۆ بەشداربوون لە پلاندانان و جێبەجێكردنی هۆڵۆكۆستدا.
ئەمڕۆ بۆ بەرز ڕاگرتنی هۆڵۆكۆست و لەبیر نەكردنی لە یادەوەریی مرۆڤایەتیدا زیاد لەدووسەد مۆنۆمێنتی یادەوەری و مۆزەخانەی هۆڵۆكۆست دروستكراون لە پتر لە شەست وڵاتی ئەوروپا و ئەمریكا و كەنەدا و ئەمریكای لاتینیدا و زۆربەی كەمپەكانی كۆكردنەوە و بەندكردن و كوشتنی جوولەكە و غەیرە جوولەكەش، چەشنی ئاوشڤیتز، ساكسنهاوزن، داخاو، بۆخنڤاڵد.. تاد، لە ئەڵمانیا و پۆڵەندا و وڵاتانی تری ئەوروپادا كراون بە مۆزەخانە و تیایاندا پاشماوەی ئەو كەرەستە و ئامێر و ئاسانكارییە ڕاستەقینانە پیشان دەدرێن كە یان لە قوربانیان بەجێماون یان پێی لەناوبراون. ئەمڕۆ ئیسرائیل و ئەو وڵاتانەی تر كە ئاماژەم پێدان دەیان مۆزەخانە و سەنتەری لێكۆڵینەوە و تاوتوێ كردنی بەڵگەنامە كۆكراوە و پارێزراوەكانی هۆڵۆكۆست و مۆنۆمێنت و پەیكەر و خانە و باخچەی یادەوەریی هۆڵۆكۆست چێكراون، كە بۆ هەتاهەتایە كەرەستەی هۆشداری و بیرخستنەوە بۆ پشتاوپشتی گەلی جوولەكە و قوربانیانی دنیا و سەرتاپا مرۆڤایەتی تا هەوڵ و خەباتیان بەردەوام جۆش بدات بۆ بەربەست دانان و ڕێگری كردن لە دووبارەبوونەوەی كارەساتی هاوشێوە لە دنیادا، چونكە بەردەوام گیانی داگیركاری و دژە مرۆڤایەتی و فاشیستی لە سیستەمی سەرمایەداریی جیهانی و حیزب و گرووپی ئاینی و نەتەوەپەرستی توندڕەو دیكتاتۆرییە ملهوڕەكانی دنیادا لەسەر پێیە بۆ ئەنجامدانی جینۆساید و وێرانكاری و نموونەی زیندووش لەبەردەستدایە، كە لە دوای جەنگی جیهانی دووەم و هۆڵۆكۆستەوە بەرپاكراوە، سەرباری یاسا نێودەوڵەتییەكانی قەدەغەكردنی جینۆساید و لەم ڕووەوە جینۆسایدە بەرپاكراوەكان لە ڤێتنام و كەمبۆدیا و كوردستان و ڕواندا و دارفور و باشووری سوودان و كۆسۆڤۆ و چەندین وڵات و شوێنیتر و بەمدواییەش ئێزدییەكانی كوردستان لەسەر دەستی داعش.
من لێرەدا و لە بواری بەرز ڕاگرتنی یادەوەریی هۆڵۆكۆستدا، یەك دوو نموونە، لەو دەیان مۆزەخانە و كەمپی كۆكردنەوە و كوشتن و سەنتەرانە دەهێنمەوە كە یان بە شەخسی بینیومن یان بەدواداچوونم بۆ كردوون تەنها وەك بیرخستنەوە و دەرزیاژنی خەمی خۆمان كە بۆچی ئێمە هێند كەمتەرخەمین لە ئاست كۆست و كارەساتی نیشتمانی و نەتەوییمان و چۆن دەبێت مەنهەجییانە و زانستیانە كار بكەین و بەشێك لە ئەزموونی خەڵكیتر بگوێزینەوە و چاوی لێبكەین:
مۆزەخانە و ئینستیتیوتی یاد ڤاشێم Yad Vashem لە قودس
دەزگایەكی ڕەسمیی دەوڵەتی ئیسرائیلە بۆ بەرز راگرتنی یادی لەناوچوونی نزیكەی شەش ملیۆن جووە لە پرۆسەی هۆڵۆكۆستدا و لە ساڵی 1953 بەپێی بڕیارێكی پەرلەمانی ئیسرائیلی (كنێست) لەسەر گردی هێرتزل لە شاری قودس دروستكراوە. ئەم دەزگایە بریتییە لە زنجیرەیەك مۆزەخانە، پێشانگە، ئینستیتووتی خوێندنی هۆڵۆكۆست، سەنتەری لێكۆڵینەوەی هۆڵۆكۆست، مۆنۆمێنت و پەیكەری یادەوەریی و بەشەكانی بریتین لە: مۆزەخانەی خستنەڕووی ڕووداوەكانی هۆڵۆكۆست، دیارترین بەڵگەنامە و وێنە مێژووییەكان، فیلمەكانی پیشاندانی شایەتحاڵەكان، ئەرشیفێك كە 68 ملیۆن بەڵگەنامەی مێژوویی لەخۆ دەگرێت و سێسەد هەزار وێنەی پەیوەندیدار بە هۆڵۆكۆستەوە كە لەلایەن ئەم دەزگایەوە كۆكراوەتەوە، كتێبخانەیەك كە 112 هەزار كتێب و گۆڤاری تێدایە بە زمانی جۆراوجۆر، خوێندنگەیەكی تایبەت بە ڕووداوەكانی هۆڵۆكۆست و هۆكارەكانییەوە، ئینستیتووتێكی نێودەوڵەتی بۆ لێكۆڵینەوە، خانەیەكی بڵاوكردنەوەی تایبەت بە توێژینەوەی هۆڵۆكۆست، ئەو كۆمەڵـگە جوولەكانەی قڕكراون، یادەوەریی هاوكارانی گەلی جوو لە خەڵكانی میللەتانی تری غەیرە جوو و لە پرۆسەی هۆڵۆكۆستدا ژیانی خۆیان خستووەتە مەترسییەوە و ڕزگاریان كردوون.
ساڵی 2005 ئەم دامەزراوەیە نوێكراوەتەوە و دە هۆڵی تایبەتی دروستكراوە كە هەریەكەیان تەرخانە بۆ بەشێكی هۆڵۆكۆست ولە كاتی كردنەوەیدا چل سەرۆكی دەوڵەت و ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان بەشدارییان تێدا كردووە. دامەزراوەكە بایەخێكی زۆر گەورەی داوە بە پرۆگرامی خوێندنی هۆڵۆكۆست و خوێندنگەكەی تاكە لە جیهاندا، كە 17 هۆڵی موحازەراتی تێدایە و سەد مامۆستای پسپۆڕی ئەم بوارە دەرسی تێدا دەڵێنەوە و ساڵانە لە خولەكانی ئەم خوێندنگەیەدا زیاد لە 187 هەزار خوێندكاری قوتابخانە و زانكۆكان بەشدار دەبن بێجگە لە پەنجا هەزار سەرباز و هەزاران مامۆستا و پەروەردەكار لە ئیسرائیل و تێكڕای وڵاتانی جیهانەوە و بە هەشت زمان جگە لە عیبری دەرسی تێدا دەخوێنرێت و بێجگە لەوەش مامۆستایانی پسپۆڕی ئەم خوێندنگایە دەنێردرێنە دەرەوە بۆ ئەوەی موحازەرات بڵێنەوە بەو كۆمەڵگە جوولەكانەی نیشتەجێی ئەو وڵاتانەن. هەروەها تیمێكی پسپۆڕانی خوێندنگەكە بەردەوام پەرە بە پرۆگرامی پەروەردە و خوێندنی هۆڵۆكۆست دەدەن بۆ قوتابخانەكانی ئەو وڵاتە. لەم دامەزراوەیەدا ناوی سێ ملیۆن و هەشتسەد هەزار قوربانی پارێزراوە لەگەڵ 130 ملیۆن لاپەڕەی بەڵگەنامەی پەیوەندیدار بە هۆڵۆكۆست و زیاد لە 385 هەزار وێنە و دوو ملیۆن و سەد هەزار لاپەڕەی شایەتیی دەربازبووانی شایەتحاڵی هۆڵۆكۆست كە دەكاتە 101 هەزار كاسێتی ڤیدیۆ و دەنگ.
هەروەها لێرەوە ڕێزلێنانی تایبەت دەكرێت بۆ ئەو كەسانەی لە كاتی هۆڵۆكۆستدا ژیانی خۆیان خستووەتە مەترسییەوە و جوولەكەیان ڕزگار كردووە و تائێستا ژمارەیان نزیكەی بیست و هەشت هەزار كەسە و لە یاد ڤاشیمدا باخچەیەكیان بۆ تەرخانكراوە و هەر یەكەیان دارێك دەنێژێ و بە ناویەوە دەمێنێتەوە بێجگە لە پێدانی كۆمەڵێك ماف و ئیمتیاز و ئەگەر خۆشیان نەمابن بە نەوەكانیان دەدرێت و ئەگەریش بیانەوێت لەو وڵاتە شوێنی نیشتەجێ بوونیان بۆ دابین دەكرێت.
(2) كەمپی کۆکردنەوە و لەناوبردنی ئاوشڤیتز
Auschwitz Concentration & Extermination Camp
كەمپی كۆكردنەوە و لەناوبردنی قوربانیانی هۆڵۆكۆست یەكێكە لە گەورەترین كەمپی نازییەكان بۆ قڕكردنی جوولەكە و قوربانیانی تر و دەكەوێتە نزیك شاری كراكۆڤ لە باشووری پۆڵەندا و بەدناوترینی ئەو 47 كەمپە سەرەكییەی نازییەكانی ئەڵمانیایە بۆ ئەنجامدانی جینۆساید. من لە مارتی 2015دا، لەگەڵ هاوڕێیەكم، ماوەی دوو ڕۆژی سەرومڕ و بە هاوڕێیەتی ڕێنومای پسپۆر سەردانی ئەم كەمپەمان كردووە و بە وردی سەرجەمی بەش و هۆڵەكانیمان كردووە كە ئەمڕۆ پێموایە گەورەترین مۆزەخانەی یادەوەریی هۆڵۆكۆستە لە جیهاندا و ڕووبەری 200 هێكتار زەوی دەگرێتەوە و بریتییە لە دوو بەشی سەرەكی، ئاوشڤیتز 1 و ئاوشڤیتز - بیركێناو 2. ئێمە لەو دوو ڕۆژەدا (6 و 7ی مارتی 2015) لەگەڵ سەدان كەسدا بە گرووپ و لەگەڵ ڕێنومادا سەردانی مۆزەخانە و ئاسەواری ئەشكەنجە و لەناوبردنی قوربانییانمان كرد و ئێمە لەبەرئەوەی میوانی تایبەتی ئەو شوێنە بووین بۆ هەردووكمان ڕێنومایەكیان تەرخان كردبوو، كە خانم دۆرۆسیی جێگری دكتۆر پیۆتری سەرۆكی بەشی لێكۆڵینەوەی ئاوشڤیتز بوو. ئەم خانمە پۆڵەندی بوو و دوو خاڵۆشی، كە لە پارتیزانەكانی بەرگریی پۆڵەندا خەباتیان لە دژی نازییەكان كردووە لەوێ ئیعدام كرابوون و شایانی باسە 186 هەزار پۆڵەندی لێرە لەناوبران. ئێمە پاش نۆرە گرتنێكی دوور و درێژ لە دەروازەی سەرەكیی كەمپە مۆزەخانەی ئاوشڤیتز 1 ئاودیو بووین بە ژێر ئەو كەوانە گەورەیەدا تێپەڕین كە بە ئەڵمانی لێی نوسرابوو (Arbeit Macht Frie) واتە بە كاركردن خۆت ڕزگار دەكەیت و ئەمە دروشمی نازییەكان بوو لەو دۆزەخە زیندان و كەمپی كۆكردنەوەدا كە بۆ قوربانییانیان داخستبوو، كەوا زۆربەیان بە كاركردنی بەردەوام دەپساند و بەشی هەرە زۆریان لە ژێر باری كاری قورس و تاقەت پڕووكێندا و بە برسێتی و تینوێتی و نەخۆشی گیانیان دەسپارد و ئەوانەشیان كە بەخۆوە بوون و بەرگریی ئەو بارە سەخت و نالەبارەیان دەگرت لەدواییدا دەیانكوشتن و لە كوورە و ژووری گازدا دەیانسووتاندن و دەیانكردن بە خۆڵەمێش و منداڵەكان هەر زوو دەمردن و بەرگەی ئەو ژینگە و دۆخە سەختەی زیندانیان نەدەگرت. لە ئاوشڤیتز یەكدا زیاد لە بیست هۆڵ یان قاوشی گەورە مابوونەوە و كرابوون بۆ مۆزەخانە و كەرەستە و پاشماوەیەكی زۆر كە لە قوربانیان بەجێمابوون، چەشنی كاسەوكەویل، ئامێری مۆسیقا، كەرەستەی بەكارهێنانی رۆژانەی وەك تاقمی تەراش و شانە و ئاوێنە و پێڵاوی گەورە و منداڵ و جلوبەرگ و جانتای سەفەر و جزدان و خشڵ و كەرەستەی ئارایشت و قوتووی بۆیاخی پێڵاو، فڵچە و قەڵەم و وێنە و نیگاری دەسكردی قوربانیان و كەرەستەی چنین و دەرزی و درومان و هەر شتێك كە لە ژیانی زینداندا بەكاریانهێنابوو لە هۆڵەكاندا بە شێوەیەكی زانستی ڕێكخرابوو و بە بایەخێكی سەیر و سەرسوڕهێنەرەوە پارێزگاریی لێدەكرا. لێرە زیندانییەكی زۆری جوولەكە و قوربانیانی تر هونەرمەند و موزیكژەن و نیگاركێش و نووسەری ناوداریان تێدابووە كە لە تاڵترین بارودۆخی زینداندا لە چالاكیی ئەو بوارانە نەكەوتوون و نازییەكان بەكاریانهێناون بۆ ئاهەنگی موزیك سازدان بۆ ئەو بەندییانەی ڕۆژانە بردوویانن بۆ ئیشی قورس و ئێوارە كە گەڕاونەتەوە ئاهەنگیان بۆ سازداون. هۆڵەكان تەواوی چیرۆكی ئەوانە دەگێڕنەوە كە لێرە بەندیان كردوون و پاشان لە ژێر باری قورسی ئیشدا و یان بە برسێتی و نەخۆشی مردوون یان پۆل پۆل رەوانەی ژوور گاز و كوورەی سووتاندن كراون. هەر قاوشێك نزیكەی پێنجسەد كەسی گرتووە بەڵام زیاد لە هەزار زیندانیی تێكراوە و لە ماوەی پێنج ساڵی ئەو كەمپەدا، كە لە ساڵی 1940 - 1945ی خایاندووە ملیۆنان كەسی تێدا بەندكراوە و پاشان لێرەوە گوێزراونەتەوە بۆ كەمپە بەندینخانەكانی تر یان هەر لێرە كوژراون و پاشان لە كوورەی سووتاندندا كراون بە خۆڵەمێش و دراون بە دەم ئاوی ڕووبارێكی نزیك لە كەمپەكەوە. ئەوەی كە زۆر سەرنجی ئێمەی ڕاكێشا هۆڵێكی پڕ لە قژە سەر و پەلكی ژنان بوو، كە نزیكەی دوو تەن بوو لە هەموو ڕەنگێك و ڕێنوماكەمان پێیوتین ئەمە تەنها نموونەیەكە لە سەدان تەن تووكە سەری قوربانییان لە پێش كوشتن و سووتاندنیان سەریان تاشیون و ئەم قژ و تووكانە نێردراون بۆ كارگەی تایبەتی ڕستن و چنین و لەوێ كراون بە رایەخ و بەتانی و دابەشكراوە بە سەر كەمپە بەندیخانەكانی كۆكردنەوە و قڕكردندا. شایانی هەموو ئەم كەرەستە بەجێماوانەی قوربانیان لە كەوچكە چا و پیاڵە و دەرزییەكەوە بگرە تا جانتا و قژەسەر و دەست و قاچی دەستكرد و تاقمی ددان و چاویلكە دەیان و سەدان شتیتر هەموو لە ژێر پلەیەكی گەرمای دیاریكراودا پارێزراون و تەنانەت ئەو حاڵەتەش ڕەچاوكراوە كە ئەگەر ئاگرێك كەوتەوە لە بینایەكیان دەسبەجێ كۆنترۆڵی ئۆتۆماتیكی بكرێت و نەهێڵن كەرەستە بە نرخەكانیان لەناوبچێت. هەڵبەت پێویستە ئەوەش بگوترێ كە ئەمە هێشتا بەشێكی كەمی ئەو كەرەستانەیە كە نازییەكان پاش داخستنی كەمپەكە و هەڵاتنیان ساڵی 1945 لە بەر پێشڕەویی هێزەكانی سۆڤیێت و هاوپەیمانان و بۆردمانی خەستی كەمپەكە، هەرچییان پێكرا لە بەڵگەنامەو كەرەستە سووتاندیان و وێرانیان كرد بۆ ئەوەی نەكەوێتە دەست دوژمنەكانیان و ئەو زیندانانەش تا ئەو كاتە نەكوژرابوون گواستنیانەوە بۆ شوێنی تر و لەوێ لەناوبران و بەشێكی كەمیشیان دەربازبوون.
یەك لە ئاسەوارە سامناكەكانی ئاوشڤیتز١، كە سەردانمان كرد كوورەی سووتاندن بوو كە نیوەی لە ژێر زەویدا بوو. لێرە پۆل پۆل زیندانەكانیان ڕووت دەكردەوە و سەریان دەتاشین و گوایە دەیاننێرنە ژوورەوە بۆ حەمام كردن، بەڵام لە دووشەكانی بنمیچی هۆڵەكەوە گازی (زیكلۆن بی Zyklon B) یان بەسەریاندا دەڕژاند و پاشان بە مردوویی یان بێهۆشی بە پۆلێكیتر بەندییەكان دەیانكردنە كوورەی سووتاندنەكەدا و دەبوون بە خۆڵەمێش و دواتر ئەوانیشیان بە پۆلێكی تری قوربانی بە هەمان دەرد دەبرد و وەك باسیان دەكرد ناڵە و نركەی قوربانییان لەو كاتەدا دەگەیشتە بەرگوێی تەواوی بەندییەكانی كەمپەكە. ئێمە لە بەر دەركی كوورەكەدا چاومان چەقییە سەر كۆڵەكەی سێدارەیەك و ڕێنوماكەمان وتی ئەمە كۆڵەكەی لەسێدارەدانی رۆدۆڵف هیوسە كە ماوەی چەند ساڵ فەرماندەی بەرپرسی كەمپەكە بووە و سەرپەرشتیی ئەم ئۆپەراسیۆنی سووتاندنەی كردووە و لە ساڵی 1947دا پاش دادگایی كردنی لێرەدا هەڵواسراوە وەك هێمایەك بۆ فەرامۆش نەكردنی سزای شایستەی تاوانباران و ئاسوودە كردنی گیانی قوربانیان و كەسوكاریان.
مەودای دووریی نێوان كەمپی ئاوشڤیتز 1 و ئاوشڤیتز 2 - بیركێناو نزیكەی دوو سێ كیلۆمەترێكە و ئێمەیان بە پاسی تایبەتی دەزگاكە برد و لەوێ تەماشامان كرد تا چاو بڕ بكات هۆڵی دارینە یان پاشماوەی رووخاوی ئەو هۆڵ و قاوشە زۆر و زەبەندانەیە كە بە هەزاران خەڵكی دەسبەسەری جوو و غەیرە جوویان لە پۆڵەندا و ئەڵمانیا و هەنگاریا و وڵاتانی تری ژێردەستی نازییەكان بە شەمەندەفەر بۆ هێنراوە و لە خراپترین دۆخی نامرۆڤانەدا لێرە بەندكراون. هێڵی ئاسن تا ناوەڕاستی كەمپەكە و بەردەركی چوار كوورەی سووتاندنی گەورە هاتبوو، كەوا زۆربەی قوربانیان لەم چوار كوورەیەدا بە درێژایی پێنج ساڵی بەردەوامیی ئەو كەمپە پۆل پۆل بە گازی ژەهراوی خنكێنراون و پاشان لە كوورەكاندا سووتێنراون و كراون بە خۆڵەمێش و دراون بە دەم ئاوەوە. لێرەدا حەز دەكەم نموونەیەكی سامناكیی ئەم كەمپە لە كتێبێكی دكتۆر پێوتری بەرپرسی سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاوشڤیتز بگوێزمەوە و ئاماژە بەوە دەكات كە لە ڕاپۆرتێكی رۆژی 28ی حوزێرانی 1943 ی بیشۆفی سەرۆكی بیرۆی بیناسازی ئاشڤیتزدا هاتووە كەوا توانای هەر پێنج كوورەكەی ئاوشڤیتز1 و ئاوشڤیتز بیركێناو سووتاندنی 4765 تەرمە لە ڕۆژێكدا و بەردەوامیش ماوەی پێنج ساڵ ئەم كوورانە لەكاردا بوون. هەڵبەت هەر چوار كوورەكەی بیركێناو لە ئەنجامی بۆردمانی فڕۆكەكانی هاوپەیمانان لە ساڵی 1945 ڕووخابوون و بووبوون بە كەلاوە و هەر بەو شێوەیەش هێشتوویانەتەوە، بەڵام تاقە كوورەكەی ئاوشڤیتز1 نەڕووخابوو و وەك خۆی مابووەوە.
تێكڕا لە هەردوو ئاوشڤیتزدا ژمارەی قوربانیانی كوژراو و سووتێنراو بە ملیۆنێك و سەد هەزار كەس دەخەمڵێنرێت و ملیۆنێكیان جوولەكە بوون، بەڵام هەركەسێك سامناكیی ئەو كەمپە ببینێت هەمیشە بیری بە لای ئەوەدا دەچێت كە ژمارەكە زۆر لەوە زیاترە، چونكە هەندێك خەمڵا و بۆچوون بە زیاد لە دوو ملیۆن لە قەڵەم دەدا. ئەم دەزگا گەورەیە لە ئێستادا 150 بینای تێدایە لەگەڵ نزیكەی 300 كەلاوە و پاشماوەی بینای كەمپەكە بە كەلاوەی چوار بینای ژووری گاز و سووتاندن لە ئاوشڤیتز بیركێناو، بەڵام بینای كوورەكەی ئاوشڤیتز1 وەك خۆی ماوەتەوە، لەگەڵ 13 كیلۆمەتر پەرژینی دڕكاوی كە لە كاتی خۆیدا كارەبای وزە بەرز یان هایتێنشنی لەسەر بووە و هیچ بەندییەك نەیتوانیوە لێی نزیك ببێتەوە بو مەبەستی هەڵاتن مەگەر خۆی پێ كوشتبێت، كە ئەو حاڵەتانە زۆربوون. لەم شوێنەدا هەموو شتێك وەك یادەوەری لە شوێنی خۆیدا هێڵراوەتەوە و كەرەستەكانیشی لە هۆڵەكاندا وەك خۆیان پارێزراون و ئەوانەی لە دەست فەوتاندنی نازییەكان دەربازبوون ئەمانەن:
- 110 هەزار پێڵاوی گەورە و بچووك.
- 3800 جانتا كە 2100 یان ناو و ناونیشانی خاوەنەكانیان لەسەرە.
- زیاد لە 12000 مەنجەڵ و قابلەمە و تاوە.
- نزیكەی 470 ئامێری جەڕ و مەنگەنە.
- 379 بێجامەی خەتخەتی زیندانیان.
- 4500 شمەكی كاری دەستی.
- سەدان و بگرە هەزاران دەست و قاچی دەستكرد.
- سەدان و بگرە هەزاران چاویلکە و قەڵەم و فڵچەی دان و تاقم تەراش و .. تاد.
- نزیكەی یەک تەن (950 كیلۆگرام) قژەسەر و پەلكی ژنان.
هەروەها لە ئەرشیفدا بە هەزاران كەرەستەی كۆكراوە پۆلێنكراون:
- نزیكەی 39 هەزار فیلمی نێگەتیڤی (عەکسی) وێنەی بەندییە تازە گەیشتووەكان.
- كۆپیی نزیكەی 200 فۆتۆ كە لەلایەن دەزگای گێستابۆوە گیراوە لە كاتی راگواستنی جوولەكەكانی هەنگاریادا ساڵی 1944 كە ژمارەیان 400 هەزار بووە.
- ئەو وێنانەی بە نایاسایی گیراون كە بە هەزارانن، بێجگە لە 2500 وێنەی خێزانی كە ڕاگوێزراوان لەگەڵ خۆیان هێناویانە.
- 48 بەرگ كە تێكڕا بڕوانامەی مردنی نزیكەی حەفتا هەزار بەندییە كە لە كەمپی ئاوشڤیتزدا مردوون.
- 248 بەرگی تۆماری ئۆفیسی بیناسازی و پۆلیسی كەمپەكە.
- 64 بەرگ بەڵگەنامەی گێستابۆ ئێس ئێس.
- 16 بەرگ فایلی شەخسی لەسەر بەندییەكان.
- 12000 نامە و پۆستكارد كە بە ڕێگەی پۆستە لەلایەن بەندییەكانەوە ڕەوانە كراوە.
- نزیكەی 800 هەزار تۆمار و بەڵگە لە سەر مایكرۆفیلمی پەیوەندیدار بە كاروباری كەمپەكەوە.
- 166 بەرگ گێڕانەوەی بەندییە دەربازبووەكانی كەمپەكە كە هی زیاد لە ٣٥٠٠ كەسە و تێكڕا زیاد لە 30 هەزار لاپەڕەیە.
- 280 بەرگ یاداشتی زیاد لە 1400 گیراوی كەمپەكەیە كە تێكڕا زیاد لە 45 هەزار لاپەڕەیە.
- 78 بەرگی بەڵگەنامەی دادگایی كردنی رۆدۆڵف هیوس فەرماندەی كەمپەكە و دەستە و تاقمی پاسەوانییەوە كە تێكڕا زیاد لە 16000 لاپەڕەیە.
- 196 بەرگ یاداشت و خولیا و بۆچوونی بەندییە ڕزگاربووەكانە كە پرسیار و وەڵامیان لەگەڵدا سازكراوە و نزیكەی 20 هەزار لاپەڕەیە.
- 27 بەرگ ڕاپرسییە كە دراوەتە بەندییە دەربازبووەكان پڕیبكەونەوە و نزیكەی 8 هەزار لاپەڕەیە.
- 7 بەرگ تۆماری گێڕانەوەی ئەو بەندییە ڕزگاربووانەیە لە كاتی چۆڵكردن و ڕاگواستنیان لە كەمپی ئاوشڤیتز ساڵی 1945 كە زیاد لە هەزار لاپەڕەیە.
شایانی باسە، بە پێی قسەی بەشی لێكۆڵینەوەی ئەم كەمپە تائێستاش ساڵانە نزیكەی هەشت هەزار بەڵگەنامەیان دەست دەكەوێت لە ڕێگەی كڕین و بەخشین و جۆرەکانی پەیداكردنی ترەوە لەبارەی ئەم كەمپەوە و بۆیە حاڵی حازر بووە بە مۆزەخانە و شوێنێكی یادەوەریی زۆر گەورە وەك دێڤید كامیرۆنی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە ساڵی 2014 دا لەسەردانێكیدا بۆ ئەم كەمپە دەنووسێت "من ویستم بە چاوی خۆم ئەم شوێنە ببینم كە ڕەشترین لاپەڕەی مێژووی مرۆڤایەتی تێدا تۆمار كراوە و وشە ناتوانێت باس لەو سامناكییە بكات كە لەم شوێنەدا ڕوویداوە و لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە كە نابێت هەرگیز لەبیری بكەین". لەخۆڕاییش نییە كە ساڵانە سەدان هەزار كەس سەردانی دەكەن و بۆ نموونە لە ساڵی 2014دا زیاد لە ملیۆن و نیوێك كەس لە جیهانەوە سەردانیان كردووە.
٣ - ژمارەیەك مۆزەخانە و كەمپی لەناوبردنی دیكەی جوولەكە و گەلانیتر هەن كە من سەردانم كردوون و دەكرێ سوودێكی باشیان لێببینرێت بۆ دروستكردنی هەر مۆزەخانە و مۆنۆمێنت و شوێنی یادەوەریی جینۆسایدی كورد و لەوانە:
- كەمپی كۆكردنەوە و بەند كردن و كوشتنی ساكسنهاوزن دەكەوێتە دووریی 35 كیلۆمەتر لە باكووری رۆژهەڵاتی بەرلینەوە و نازییەكان لە ساڵی 1936دا بۆ بەندكردن و لەناوبردنی نەیارە سیاسییەكانیان دروستیان كردبوو و پاشان جوولەكە و خەڵكی تریشیان تێبرد. ئەم كەمپە تا مایسی ساڵی 1945، كە كۆتایی بە جەنگی جیهانی دووەم و نازییەكانی ئەڵمانیا هات، نزیكەی 200 هەزار كەسی تێدا بەندكرابوو كە بەشێكی زۆریان كوژران و كران بە كوورەی گازدا. ئێستا ئەم كەمپە مۆزەخانە و شوێنی یادەوەرییە و ساڵانە دەیان هەزار كەس سەردانی دەكەن و لێرەش چەشنی ئاوشڤیتز، بەڵام لە ئاستێكی بچووكتردا، تاوانی هێجگار سامناكی تێدا ئەنجامدراوە لەلایەن نازییەكانەوە.
- مۆزەخانە و یادەوەریی قڕكردنی جوولەكە لە هۆڵۆكۆستدا، دەكەوێتە ناوەڕاستی شاری بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا و لەسەر ڕووبەری 19 هەزار مەتری چوارگۆشە 2711 پەیكەری لاكێشەیی كۆنكریت لە شێوەی گۆڕدا، كە لەسەر شێوەی گۆڕە، درووستكراوە بە قەبارەی گەورە و بچووك وەك هێمایەك بۆ قوربانیانی جوولەكە لە هۆڵۆكۆستدا. بەشی زۆری ئەو گۆڕەپانە كە لە ژێر زەویدا كراوە بە مۆزەخانەیەكی گەورە و شایستە بەو سەدان هەزار جوولەكەیەی لە ئەڵمانیا و وڵاتانی ئەوروپای ژێر دەستی ئەڵمانیای نازی ڕاگوێزرابوون بۆ كەمپەكانی كۆكردنەوە و لەناوبردن. لێرە بە فیلم و وێنە و بەڵگە و بە چەندین زمانی دنیا كارەساتەكە بە بەرجەستەیی و بە چاوی خۆت دەبینی. ئەم یادەوەری و مۆزەخانەیە ڕۆژانە لە بەیانییەوە بۆ ئێوارە كراوەیە و بەردەوام خەڵكێكی زۆر لە هەموو لایەكی دنیاوە سەردانی دەكەن.
٤ - ماڵی ئاننا فرانك Anne Frank و خانەوادەكەی لە ئەمستردام - هۆڵەندا، كەوا لە هۆڵۆكۆستدا بوون بە قوربانی. ئان فرانك كیژۆڵەیەكی جوولەكەی تەمەن 14 - 15 ساڵ بووە كەوا لە ترسی ئەڵمانە نازییەكان لەگەڵ خانەوادەكەی لەم ماڵەدا خۆیان شاردووەتەوە و ڕۆژانە یاداشتی بەسەرهاتی ئەم خۆحەشاردانە دەنووسێتەوە و پاش نزیكەی دوو ساڵ و نیو لەلایەن گێستابۆی نازییەوە دەگیرێن و ڕەوانەی یەكێك لە كەمپەكانی كۆكردنەوە و لەناوبردنی هۆڵۆكۆست دەكرێن و لەوێ گیان لەدەستدەدەن، بەڵام باوكی بە هەر شێوەیەك بووە دەرباز دەبێت و ئەم یادەوەرییە ڕۆژانەی كچە منداڵەكەی لای خۆی دەپارێزێت و پاشان بڵاویدەكاتەوە و ئێستا بووە بە بەناوبانگترین كتێبی یادەوەری و وەرگێڕدراوەتە سەر زۆربەی زمانەكانی جیهان. ئەم مۆزەخانە بچووكەی ئان فرانكیش بووە بە شۆرەتدارترین مۆزەخانەی یادەوەری لە دنیادا و ساڵانە هەزاران كەس لە هەموو سووچ و قوژبنێكی جیهانەوە بۆی دێن و بەردەوام هەر چوار وەرزی ساڵ ڕێزێكی دوور و درێژی خەڵك نۆرەیان گرتووە بۆ سەردانی ئەم ماڵە. من دەپرسم ئاخۆ ئێمە چەند ئان فرانكمان هەبێت لە ئەنفال و جینۆسایدەكانی ترماندا و تائێستاش كەس هیچ باسیان لێوە ناكات!
٥ - لە وڵاتی ڕواندا و لە شاری كیگالیی پایتەختی ئەو وڵاتە ئەفریقییە، كەنیسەیەكی کاسۆلیکی و قوتابخانەیەكی پیشەسازی كراون بە مۆزەخانەیەكی یادەوەریی جینۆسایدی گەلی تووتسی لەو وڵاتەدا، لە نێو شەش مۆزەخانەدا و تیایاندا هەزاران كاسەسەر و ئێسكوپرووسكی قوربانیانیان تێدا پارێزراوە، كە لە ماوەی سەد ڕۆژی ساڵی 1994دا لەلایەن دەسەڵاتدارانی هۆتۆی ئەو وڵاتەوە كوژراون و لە پرۆسەیەكی جینۆسایدیی ڕقئەستووردا نزیكەی 800 هەزار بۆ ملیۆنێك كوژران و دەیان هەزار ژن ئەتك كران و زۆربەی قوربانیانی ئەو كەنیسە و مەكتەبەی خەڵكە تووتسییەكە پەنایان بۆ بردبوو كە زیاد لە پەنجا هەزار كەس دەبوون هەر بە زیندوویی ئاگریان تێبەردرا و سووتێنران. هەڵبەت لە پایتەخت و چەند شارێکی تری ڕواندا شەش مۆزەخانە هەیە بۆ بە زیندوویی هێشتنەوەی ئەو یادەوەرییە تاڵە.
هەمان مۆزەخانەی كەللەسەر لە شاری فنۆم پنەی كەمبۆدیاش هەیە بۆ بەرز ڕاگرتنی یادەوەریی جینۆسایدەكەی پۆڵ پۆت و خمێرە سوورەكان لەو وڵاتەدا كە زیاد لە دوو ملیۆن كەس ڕەشەكوژ كران.
٦ - کەنعان مەكییە دەڵێ "بەڵگە و سەلماندن بۆ دادگایی كردن تەنها بەشێكی بچووكە دەبێت ئەنجام بدرێت و ئامانجە سەرەكییەكە نەك نمایشكردن و سزادانی تەواوی سیستەمەكەی حکوومەت بێت. تۆ دەبێ ئەوە بخەیتە مێشكتەوە كەوا تاڕادەیەك هەموو عێراقییەكان لەم سیستەمەدا تێوەگلاون و بەسەر یەكترەوە سیخورییان كردووە و ڕاپۆرتیان لەیەكتر داوە. ئێمە هەموومان، بە كورد و شیعە و سوننەوە، دەبێ پێ لەو هەل و مەرجانە بنێین كە من ناوی لێدەنێم چیرۆكەكانی ناكۆكی و پارچەپارچە بوون و كە بوون بە مایەی بەرپرسیارێتیی تاك و دەبێ دان بە تێوەگلانی خۆماندا بنێین. بەپێچەوانەوە هەرگیز برینەكانمان ساڕێژ نابێت و كێشەكان بێ چارەسەر دەمێننەوە".
٧ - لە دیدی ئیلی ویسڵی گەورە ڕۆماننووسی جوولەکە و دەربازبووی کەمپی گرتن و قڕکردنی ئاوشڤیتز و خاوەنی خەڵاتی ئاشتیی نۆبڵەوە ئەوانەی كەمتەرخەم و بێباكن، هەر گوناهبارن وەك بكوژان. ویسڵ دەڵێ: "من زۆر باش لەو تراجیدیایە تێدەگەم، چونكە بە شەخسی تێیدا بووم، ئەویش هۆڵۆكۆست بوو كە جیاوازیی نەكرد لە نێوان بكوژان و تەماشاكەراندا. تۆ چۆن دەبیتە تەماشاكەر؟ ئێمەی جوولەكە نەك بە داخ و دەردی ئەو سزا و ئەشكەنجەیەوە دەتلاینەوە كە ئەنجامدەران بەسەرماندا سەپاندبوویان بەڵكو بەهەمان شێوە بە كەمتەرخەمی و بێباكیی دۆستەكانیشمانەوە دەتلاینەوە. ئەو خەڵكەی ئێمە كە لە كەمپەكاندا حەشاردرابوون لەو دەمەدا لەوە گەیشتبوون كەوا دۆستەكانمان گێل و نەزان نین بەڵكوو بێباك و كەمتەرخەمن، بۆیە تا پەڕی ئەوپەڕ نائومێدی دایگرتبووین".
لێرەدا ویسڵ، كە پێدەچێت باشترین كەسی جیهان بێت لە دەسەڵاتی نامرۆڤانەی مرۆڤ تێگەیشتبێت بەرامبەر بە ها‌وڕەگەزی خۆی و دەڵێ كەوا هەندێ هۆكار هەن باوەڕیان پێبێنیت كە ئەو كارەی لەگەڵ قوربانیانی گۆڕە بەكۆمەڵەكانی عێراقدا كراوە ڕەنگە یارمەتیدەربن لە دڵنیابوون لەوەی كە لە سەدەی بیست و یەكدا كەمتر توند‌وتیژی بەرپابێت لەوەی كە لە سەدەی پێشتردا ڕوویدا. هەروەها ئەوەش دووپات دەكاتەوە كە "لەو ساتەوەختەدا كە تۆ ناوێك یان ناونیشانێك دەدەیتە نەك تەنها قوربانییەكە بەڵكو بكوژەكەشی، ئەوە خەڵك بە تێگەیشتنێكی گەورەتر بەدەمتەوە دێن. ئەمە بەشێوەیەك لە شێوەكان دیاردەكە سنووردار دەكات و لەسەرێكیشەوە بەپێچەوانەوە ئاڵۆزە و تێگەیشتنی ئاسان نییە بەهۆی قەبەیی ژمارە و گەورەیی حاڵەتەكەوە". توانای ویسڵ بۆ گفتوكردن لەسەر ژیان لە تاریكترین خاڵیدا لەگەڵ خۆشی و ئاسوودەییە دیارەكانیدا، وامان لێدەكات هەموو ڕۆژ بكەوینە مشتومڕەوە تا ئاستی بێورەیی و نائومێدی. بەڵام پێدەچێت ئەو باشترین كەسی گەشبین بێت و لانیكەم باشترین كەسی پڕ لە هیوا بێت كە من قسەم لەگەڵ كردبێت. ویسڵ دەڵێت "تەنها بنیادەمە كە دەتوانرێ بمگەیەنێتە نائومێدی و بەڵام تەنها بنیادەمیشە كە دەتوانێ لە نائومێدی ڕزگارم بكات".
ســەرچــاوە
بەدواداچوونی مۆزەخانە و مۆنۆمێنت و دەزگا و دامەزراوەكانی جینۆسایدی میللەتان لە ژێدەر و سەرچاوە جۆراوجۆرەكانی كتێب و گۆڤار و سایتەكانی ئینتەرنێتەوە.
سەردانی زۆرێك لەو مۆزەخانە و دامەزراوانەی لەم باسەدا ناویان هاتووە.
سوود بینین لە ماڵپەڕە جۆراوجۆرەکانی جینۆساید، بەتایبەتی ئەوانی کە بە زمانی ئینگلیزین.