شەڕی هەفتانین لە زمان و تێگەیشتنی یاسای نێودەوڵەتیدا
د. رێباز رسوڵ
2020-08-10 706
یەکێک
لە گرنگترین بنەماکانی رێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان، کە لە ماددەی (٢)ی پەیماننامەی
رێکخراوەکەدا ئاماژە دراون، بریتیە لە دورکەوتنەوەی دەوڵەتان لە هەڕەشە یان
بەکارهێنانی هێزلە دژی یەکتر:"هەموو دەوڵەتانی ئەندام دەبێت دوربکەونەوە لە
پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانیاندا لە هەڕەشە یان بەکارهێنانی هێز لە دژی یەکێتی خاک
یان سەربەخۆیی سیاسی یەکتر، یان لەهەرشێوەیەکی تری نەگونجاو لەگەل مەبەستەکانی
نەتەوەیەکگرتووەکان"، بەڵام پەیماننامەی رێکخراوەکە دەرچەیەکی بچکۆلانەی
هێشتەوە بۆ بەکارهێنانی یاساییانەی هێز لە ماددەی
(٥١)دا، کە بریتییە لە دەرچەی "مافی بەرگری ڕەوا" لەبەرامبەر هێرش و
پەلاماری چەکداری لەدژی دەولەتان بە کۆمەڵێک مەرج: هەبوونی هێرشێکی چەکداری؛
پێویستی بەکارهێنانی هیز لەبەرامبەرهێرشەکە، هاوشان لەگەڵ گونجاوی هێزەکە و
دەمودەستی وڵامدانەوەی هێرشە چەکدارییەکە؛ ئاگادارکردنی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی
لە وڵامدانەوەی سەربازییانەی هێرشە چەکدارییەکە.
کێشە
لەوەدا نیە، کە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان مافی داوە بە دەوڵەتان لە
بەکارهێنانی هێزلەبەرامبەر هێرشی چەکداری بۆ سەریان، بەڵکو لەوەدایە کە دەوڵەتان
ئەو دەرچەیەیان گەورە کردووە لەڕێگەی تەفسیری فیقهی فراون بۆ دەستەواژەی
"هێرشی چەکداری"ی ماددەکە، بە جۆرێک کە هەموو مەترسییەک لە خۆ بگرێت
بۆسەربەرژەوەندییە سیاسیەکانیان، تەنانەت ئەگەر مەترسیەکە مافێکی بنچینەیی مرۆڤیش
بێت، وەک مافی گەلان لە بڕیاردان لە چارەنوسیان. هەروەها کیشەیەکی تر ئەوەیە کە
دەوڵەتان زۆرجارسنوری وڵاتانی تردەبەزێنن و لە سنوری ئەواندا "مافی بەرگری
ڕەوا" پیادە دەکەن.
بڕیاری
گەلان پەیوەندیدار بە چارەنوسیان، لە لایەکی ترەوە، مافێکی بنچینەیی مرۆڤە وەک
ئەندامانی گەل. دەستەبەر کردنی ئەو مافە یەکێکە لە ئامانجە باڵاکانی
نەتەوەیەکگرتووەکان، کە لە ماددەی (١)ی پەیماننامەی ریکخراوەکەدا ئاماژە دراون:"بۆ
گەشەپێدانی پەیوەندی دۆستانە لە نیوان نەتەوەکاندا لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە مافی یەکسان و چارەی خۆنوسینی گەل،
وە بۆگرتنەبەری ڕێکاری تری گونجاو بۆ بەهێزکردنی ئاشتی جیهانی". بەکارهێنانی
دەستەواژەی "مافی چارەی خۆنوسین" سەرەتا بۆ ئەو گەلانە بووە کە لەژێردەستی
کۆڵۆنیالیزمی ڕۆژئاوایدا بوونە، بەڵام دوای نەمانی کۆڵۆنیالیزم، ناوەڕۆکەکەی بۆ
ئەو خەڵکانە بەکارهاتووە کە "کەمینە" بوونە لە سنور و چوارچێوەی
وڵاتاندا و خەباتیان کردووە بۆ بەدیهێنانی خۆبەڕێوەبەریەتییەکی دیموکراتی "دەرەکی"
یان "ناوخۆی".
شەڕی
هەفتانین بەشێکە لەو جەنگە ناوخۆییەی کە نزیکەی (٤٠) ساڵە درێژەی هەیە لە نێوان
تورکیا و پەکەکەدا. شەڕەکە لە بەرواری (٢٨/٥/٢٠٢٠) بە ئۆپەڕاسیۆنی دەوڵەتی تورک بۆ
سەر ناوچەکە دەستی پێکرد و هەتا ئێستاش درێژەی هەیە. بیانووی تورکیا لە
دەستپێکردنی شەڕی هەفتانیندا، بەرەنگاربوونەوەی ئەو هێرشە چەکدارییانەیە، کە گوایە
پەکەکە لە سنوری عێڕاقەوە دەیکاتە سەر
ئاسایش و یەکێتی خاکەکەی، لەبەرامبەردا پەکەکە بانگەشە بۆ مافی گەلی کورد دەکات لە
تورکیادا بۆ بڕیاردان لە چارەنوسی خۆی لە شێوەی خۆبەڕێوەبەرایەتییەکی دیمکراتی
ناوخۆیی. بە واتایەکی تر، کێشە تورکیا و پەکەکە لە بنچینەدا کێشەی دژیەکی دوو
بنەمای سەرەکی یاسای نێودەوڵەتییە، کە بنەمای "یەکێتی خاک" و "مافی
چارەی خۆنوسین"ە. بنەمای "یەکێتی خاک" پەیوەندیدارە بە مافی تورکیا
لە پاراستنی خاکەکەی لە دابەشبوون و"مافی چارەی خۆنوسین"یش پەیوەندیدارە
بە مافی گەلی کورد لە بڕیاردان لەسەر چارەنوسی سیاسی خۆیی لە تورکیادا.
ئەگەرچی
تا ماوەیەکی درێژ جێبەجێکردنی هەموو رێسا یاساییە نێودەوڵەتییەکان دەبوو لە
چوارچێوەی بنەمای "سەرەوری" و "یەکێتی خاک"دا بوایە، بەڵام
دەرچونی "جاڕنامەی بنەماکانی یاسای نێودەولەتی پەیوەندیداربە پەیوەندی
دۆستانە وهاریکاری نێوان دەوڵەتان" لە ساڵی (١٩٧٠)دا هاوکێشەکەی پێچەوانە
کردەوە، بە جۆرێک کە دەوڵەتان تەنیا کاتێک شایستە دەبوون بە پاریزگاری لە یەکێتی
خاکیان کە فەرمانڕەواییەکی دیموکراتییان هەبوایە و لەناویدا دەستەبەری بنەمای
"یەکسانی ماف و مافی چارەی خۆنوسین"یان بکردایە. بە واتایەکی تر،
جاڕنامەکە چەندین کۆت و بەندی خستە سەرجێبەجێکردنی بنەمای "یەکێتی خاک" کە بریتی بوون
لە فەراهەمکردنی حکومەتێکی دیموکراتی و پابەندبوون بە پاراستنی مافەکانی مرۆڤ،
لەناویاندا مافی چارەی خۆنوسین.
کیشەی
تورکیا و پەکەکە کیشەیەکی ناوخۆیی تورکیایە. سەرچاوەی مەترسی بۆ سەر سەروەری و
یەکێتی خاکی تورکیا لە ڕاستیدا پەکەکە نییە، بەڵکو دەستور و یاسا
نادیموکراتییەکانی تورکیان، کە جگە لە تورک دان بە هیچ کیانێکی تری ئیتنیکی و
ئاینی دانانێت لە تورکیادا. پەکەکە هێزێکی دیفاکتۆی دەوڵەتی عێڕاق نیە وەک حشدی
شەعبی ونە لەلایەن حکومەتی عێڕاقیشەوە پەنا دەدرێت یان ئاراستە دەکرێت یان هاوکاری
دەکرێت، بۆیە حکومەتی عێڕاق بەرپرس نییە لە چالاکیە چەکدارییەکانی ڕێکخراوەکە.
زیاتر لەوەش، شەڕی ڕاستەقینەی پەکەکە لەناو خاکی تورکیادایە و شەڕی هەفتانین
بەشێکە لە سیاسەتی دەوڵەتی تورک بۆ دورخستنەوەی جەنگ و کاریگەرییەکانی لەناوخۆی
خۆیدا. جگە لەوە، تورکیا گوێ بە ڕەزامەندی دەوڵەتی عێڕاق نادات لە هێرش و
پەلامارەکانیدا و نە هەرگیزیش سڵ دەکاتەوە لە پەلاماردانی هاوڵاتیانی مەدەنی و
موڵک و ماڵیان و وێرانکردنی ژێرخانە ئابوریەکەی.
لەسەر بنەمای ئەو ئارگیومێنتانەی سەرەوە
دەتوانین بڵێین، کە ئۆپەراسیۆنەکانی دەوڵەتی تورکیا بۆ سەر ناوچەی هەفتانین ناچنە
چوارچێوەی پیادەکردنی "مافی بەرگری ڕەوا"، بە ڵکو دەچنە چوارچێوەی
داگیرکاری خاکی عیراق. ئەگەر تورکیا دەیەوێت کە سەروەری و یەکێتی خاکەکەی گەرەنتی
بکات، دەبێت دان بە گەلی کورد دابنێت لە ڕێگەی دەستەبەرکردنی مافە مەدەنی و سیاسی
و ئابوری و کلتوریەکانیان لە چوارچێوەی خۆبەڕێوەبەریەتیەکی دیموکراتیکدا. بە
پێچەوانەوە، لەئەگەری بەردەوامبوونی تورکیا لە پێشێلکاری مافەکانی گەلی کورد،
داواکاری "جیابوونەوەی ناچاری لە تورکیا" دەکرێت سەرهەڵبدات وەک دواین
ڕێگە بۆ چارەسەرکردنی کیشەکە و یاسای نێودەوڵەتیش دژ ناوەستێت لەگەڵ وەها
دواکارییەکی کورداندا.