تایبەتمەندییەکانی مرۆڤایەتی بە گوێرەی شێوازی گوزەران و فەرهەنگ و هونەری سەردەمەکان داڕێژراون. وەک سەرچاوەیەکی دەوڵەمەندی مێژووی مرۆڤایەتی تێێ دەڕوانرێت و دەکرێت بۆ خوێندنەوە و لێکۆڵینەوە زانستییەکانی ئەم ڕۆژگارە بەکار بهێنرێن. بە واتایەکی تر، مێژووی مرۆڤایەتی لە دێرزەمانەوە تاکو ئەمڕۆ، بەردەوام لە گۆڕان و گەشەکردندا بووە. هەرچەند بە هۆی شەڕ و نەهامەتەکان و کارەساتە سروشتییەکانەوە، مێژووی سەردەمێک، یان کۆمەڵگایەک بە قۆناغە تاریک و سەختەکانا تێپەڕ بووە. بەڵام توانای مرۆڤ و هەوڵی بەردەوامی بۆ ژیان ئەو قۆناغە سەختانەی تێپەڕاندووە.
بەهەمان شێواز لە مێژوی ئیسلامدا سەرەڕای شەڕ و بەگژدا چوونەوە تاڵ و توندەکان، سەدەی ٨ تا ١٥ سەردەمێکی پڕ لە گەشەی زانستی و پێشکەوتن بووە. لە نمونەیان سەردەمی فاتمیەکان و، ئەمەوی و بەتایبەتی سەردەمی عەباسیەکان، کە پێی دەگوترا سەدەی زێڕین. کە لەو سەردەمەدا تەواوی فەلسفەی یۆنانی لەڕێگای فەلسەفەی عەرەبیەوە گەیشتە ئەوروپا.
گەر بڕوانینە سەدەکانی پێشوی ئیسلام دەبینین ئیسلام لەسەدەکانی ناوەند چەندین ئەدەبیات و ، هونەر و هونەری ئەندازیاری لەو سەردەمەدا ئەنجام داوە، کە هێشتا لە زۆر پارچەی ئەم جیهانەمان جێ پەنجەی دەبینرێت. ئەو شوێنەوار و شارستانیانەی کە نەک تەنها لە ولاتانی ئیسلامی بەڵکو لە وڵاتانی تری وەکو ئەندەلوسی ئیسپانیا، ماڵتاو ئیتالیا پاش ماوەی لەبەرچاوە.
تەواوی ئەم مۆڕکە تایبەتمەندەی بەو سەدانەی رابردوەوە نراوە ، ئەنجامی گەشبینی و کرانەوە بووە لە جیهانی ئیسلامیدا. ئەوەش هاوکار بووە بۆ گەیشتن بە لایەنی زۆر و ممکنی زانست و تینوێتی بۆ زانستی ئەدەبی ، فەلسەفی، هونەرە جیاوازەکان، بەتایبەتی هونەری ئەندازیاری.
ئەمڕۆ ئیسلامیزم بە پێچەوانەی ئەو سەردەمانە و داخراو بۆتە مۆدێل و فۆڕمی سەدەی ٢٠ و٢١. ئەم مۆدێلە رۆژ بە رۆژ بەهێز تر دەبێت و زیاتر لە ناخی کۆمەڵگا ئیسلامیەکان و کۆچبەرانی موسوڵماندا توند و داخراو و تاریكتر دەبێت. ئەو دیاردانەش بە دوو شێوازی جیاواز تۆختر دەبنەوە، یەکەم؛ شێوازی هاندانی گەنجان لەلایەن پیاوانی ئیسلامی بۆ مەبەستی سیاسی و دەسەڵات، دووهەم؛ بێدەنگی و نەبونی هەڵوێستی لۆژیکی بەرامبەر کارە توندرەویەکانی ئیسلامی سیاسی بە هۆی نەبونی زانایانی ئیسلامیەوە .
پیاوانی ئایین لەم سەردەمەدا خۆیان بە نوێنەری خواو بەڕێوەبەری دونیای سەر زەوی دەبینن، دەیانەوێت زاڵ بن بەسەر تەواوی دونیای ئیسلامی و نائیسلامیشدا. هەمیشە لە هاوار هاوارو دوانی بێ بنەمای دور لە زانستی و لۆژیکین، لە ڕێگای هێرشکردنە سەر دونیای دەرەوەی خۆیانی ئیسلامیزم و دوفاقیەوە.
وەک باس لەوە کرا کە لە تەواوی سەردەمەکانی رابردوو سودمەندییەکی فکری ماوەتەوە بۆ ئەم سەردەمە. بەڵام ئایا ئەمرۆ پیاوانی ئایین کە خۆیان وەک نوێنەری باشەکان دەبینن لەناو کۆمەڵگا، تا چەند ئەو سامانەیان دەوڵەمەندتر و سودمەندتر کردووە؟ لە سەر ئاستی شارستانی ئەمڕۆ توانیوایانە چ سودێک یاخود بەرهەمێک بخەنە خزمەت بە مرۆڤایەتی یان کۆمەڵگاکەیان؟. یاخود بە چ کارێك هەستاون کە سودمەند بێت بۆ نەوەی داهاتوو، کە نەوەی داهاتو سوپاس گوزاری زانیاری و بەرهەمە فکریەکانی ئەوان و ئەم سەردەمە بێت؟. لەهەمان کاتدا ببێتە مێژویەک کە لە دوا ڕۆژدا جێگای بایەخ و گرنگی و نرخ پێدان بێت.
مێژوی بەسود و گرنگی ولاتێك، هەمیشە وڵاتێکی پێشکەوتو گرنگ و خاوەن پێگەیەکی بەهێزی لێ بنیات دەنرێت. مێژونوس داڤید لاندس، لەو بارەیەوە دەڵێت: " گەر مێژوی سەردەمێک بییەوێت بە سەرکەوتووی و زاڵ بمێنێتەوە لە مێژوی دونیادا، پێویستە هەوڵ بدات پێشکەوتنێکی ئیجگار باڵا بەدی بهێنێت، پێویستە گۆڕانکاری و پێشکەوتن لەهەر یەک لەم بوارانەدا بە ئەنجام بگەیەنێت بە تایبەتی لە ؛ زانست و، تەکنەلوجیا و ئابوری، بۆئەوەی سەردەمە کەی بە زاڵی و نەمری بمێنێتەوە".
ئەم بۆچونەی داڤید لاندس ڕوبەڕوی ئەو پرسیارەمان دەکاتەوە ئایا ئیسلامی سیاسی کە ئەوپەری سیاسەتی خۆی پێ ڕاستەو هەوڵی زاڵ بون دەدات لەتەواوی جیهان، چ پلان و پێشنیارێکی زانستی یاخود ئابوری یان تەکنەلوجی هەیە کە سود بەخش بێت بۆ مرۆڤایەتی ئەمرۆو نەوەکانی دواڕۆژی نزیك و دور؟.
بە پێچەوانەوە، ئەم زانستیەی کە ئەمڕۆ بونی هەیە، ئیسلامیزم هەوڵێکی بێئەنجامی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بۆ لەناو بردنی گەشەی کۆمەڵگاو شارستانیەت دەدات، کە ئەمەش هەوڵێکە بۆ گێڕانەوەی مرۆڤایەتی بەرەو سەردەمی تاریکی.
ئەمرۆ ئیسلام بە مانای پڕبەپێستی ووشەکە لە قەیراندایە، ئەمە دوبارەکردنەوەی دەربڕینەکەی سەرۆکی فەرەنسا ماکرۆن نییە، کە دونیای ئیسلامی پێ توڕە کرد، بەڵکو ئەمە بۆچونی ئیسلام ناسە شارەزا و پسپۆرەکانی ڕۆژئاو و جیهانی ئیسلامیە.
مەحاڵە بتوانرێت لێتوێژینەوە و لێکۆڵینەوەیەکی مەوزوعیانە بۆ زانستە ئیسلامیەکان بکرێت بە دور لە زانستە مرۆییەکان بە تایبەتی فەلسەفی و کۆمەڵناسی. ئەمەش بەو ئەنجامەمان دەگەیەنێت کە مەخابن لە کۆمەڵگای ئەمڕۆی کوردی و زۆر لە کۆمەڵگا ئیسلامیەکانی تردا ناتوانرێت شانازی بکرێت بە بونی زانایانی ئیسلامی کە بتوانن (اجتهاد) بکەن لە زانیستە ئیسلامیکاندا، ئیجتیهادێکی گونجاو و هاوتەریب لەگەڵ گۆڕان و گەشەی سەردەم و کۆمەڵگاکەمان. لەکاتێکدا ئەمە ئەرکێکی ئەخلاقی و نیەتی ساڵحە بەرامبەر ئاینیەکەی بە پلەی یەکەم. بەمانای گونجاندنی نەك گۆڕینی ناوەروکی ئاینەکەی لەگەل هەست و رۆحی کۆمەڵگاکەی و مەبەستە ئەخلاقی و مرۆڤدۆستیەکان. ئەم جۆرە لە گونجاندنە شتێکی نامۆ نیە بە ئیسلام و مێژوی ئیجتیهاد بەڵکو لە زانستی لوجیکی (الفقە) دا دەدۆزرێتەوە و شتێکی گونجاوە لەگەڵ ئامانج و ڕۆحی فقە دا.
مارکس فێبەر دەلێت: لە هەر گۆڕانکاریەك لە کۆمەڵگادا، لەهەمان کاتدا هاوتەریب فزولیەتێک دروست دەبێت، ئەم فزولییەتە خۆی لە خۆیدا مرۆڤ بەرەو زانست دەبات. ئەم بۆچونەش دەتوانرێت بگونجێنرێت لەگەڵ زانستە ئیسلامیەکاندا، بە جۆرێك کە لەگەڵ ئەمرۆی گۆرانکاریەکان، پیاوانی ئایینی بتوانن ئیجتیهادی زانستی بکەن کە ئەمە لەدوا ئەنجامدا پیاوانی ئایینی دەکاتە زانایانی ئایینی. لەهەمان کاتدا زەمینەیەکی ئەخلاقی بە بنەما بۆ زانایانی ئیسلامی کوردی بنیات دەنێت. ئەوەش تەنها بە دورکەوتنەوە لە خۆهەڵواسین بە توندرەوی یان داخراویەوە بە ئەنجام دەگات، کە تەنهاو تەنها لە ئەنجامی کەم زانستی و زانستی هەڵەو ناشارەزایی ئیسلامی و خۆ بەکەم زانینەوە دروست بووە.
لە یەکێک لە فلمە زانیستیەکاندا بە ناوی گەڕانەوە بۆ هەسارەی مەیمون، مەیمونەکان بە رێکەوت و بەهۆی تەقینەوەی بۆمبێکی ئەتۆمی دەگۆڕێن بۆ بونەوەرێکی هۆشیار و زیرەک، بە رادەیەک زاڵ دەبن بەسەر مرۆڤەکاندا و مرۆڤ وەک ئێستای مەیمونی لێدێت لەدواکەوتوییی و نەزانیدا. چەند مەیمونێک کە دەیانەوێت خۆیان وەکو زانا نمایش بکەن، بەڵام لە راستیدا نەشارەزان، دەیانەوێت دەست بدەنە چەند پەرتوکێك و بەکارهێنانی ناوەرۆکەکەی بۆ تاقیکردنەوەیەکی زانستی. مەیمونە شارەزاو هۆشیارەکان ئاگاداریان دەکەنەوە لەوەی خۆیان لەو کارە بە دوربگرن، ئەگەر هاتوو ئەو پەرتوکانە بەهەڵە بەکاربێنن ئەوسا دورنیە بگەڕێنەوە ئەو سەردەمەی ڕابوردوی نەزانی و ئاژەڵیان .
هەرچەندە ئەمە فلمێکی خەیاڵیە، بەڵام دەکرێت بەو تێڕوانینەوە ڕاستیەکی گرنگی ئەمرۆی کۆمەڵگای ئیسلامی و ئیسلامیزم ببینین. ناشارەزایی و بەهەڵە دەست دانە زانست، کۆمەڵگاو گەردون بەرەو کارەسات دەبات.
سەرباری گەشەی مەزن و لەبەرچاوەکانی شارستانیەت و مرۆڤایەتی، ئەمرۆی سەدەی ٢١یەکی ئیسلامی تەواو جیاوازە لەگەڵ سەدەی ٨ تا ١٥ ی ئیسلام و کۆمەڵگا ئیسلامیەکانی ئەو سەردەمە. لە سەدەی ١٥ وە تاکو سەدەی ٢١ تەنها زانستێکیان بەدی نەهێناوە کە بگاتە مسقاڵێکی ئەو زانستەی کە لە سەدەکانی رابردودا لە جیهانی ئیسلامیدا بەدیهاتووە. بە بێچەوانەوە پیاوانی ئیسلامیزم لە نەشارەزایی خۆیان لە هەوڵدان کۆمەڵگاکانیان بەرەو تاریکیەکی ترسناك بگێڕنەوە.