شه‌رمه سه‌روك بی دره‌وا بكه‌ی بایێ به‌رمیلا!
دڵشاد رەشید
2020-03-08 1323
ره‌تكرنا كوردان وقبولنه‌كرنا وان و دانپێدان نه‌كرن ب هه‌بوونا وان وه‌كه نه‌ته‌وه‌كێ جودا ل سه‌ر ئاخا دیروكی یا وان ژ لاپه‌ره‌یه‌یێن گه‌رمێن دیروكا سیاسی و كلتوری وئابوریی یا روژهه‌لاتا ناڤه‌راست پێك دئینن، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤێژی سه‌رده‌م و سه‌ده‌مێن خوه هه‌نه . هه‌ر ژ 100 سالیا ئێكێ ب .ز ئاخا كورد ل سه‌ر ئاكنجی بابه‌تێ هه‌ڤركیا (بارپی – رومانان)بوویه بێ كو كورد وه‌كه لایه‌نێ سیێ هه‌ڤركیا پاراستنا خوه بكه‌ت بێ كوبێ ئالیگریا یا خوه بپارێزیت وه‌كه كرێگرتیه‌كێ ل پێشیا ئالیه‌كێ سه‌كنیه بو پاراستنا ئالیه‌كێ دی، هه‌لبه‌ت ئه‌ڤ كلتورێ كه‌ڤنار ب درێژاهیا وه‌رچه‌رخانێن دیروكی به‌رده‌وامی هه‌بوو ،پالپشتیا كوردان بو عه‌ره‌بێن بسلمان ل هه‌مبه‌ر ساسانیان و پشگیریا دوسته‌كیان ژتوركێن سه‌لجوقی د شه‌رێ مه‌لازگردێ ب دژی رومانان، پالپشتیا كوردان ژتوركێن عوسمانی د شه‌رێ چالدیران دا دژی سه‌فه‌ویان، پالپشتیا كوردان بو عوسمانیان د شه‌رێ شوعه‌یبه دا میناكێن گرنگن ئایا كوردان بڤی كلتورێ ئیرتیزاقێ چ ئه‌نجام گرتن ...؟ ب ساده‌ڤه وێرانكرن و هیلاكبوون و داگیركرنا كوردستانێ به‌هرا كوردان بوون بێ گومان ئه‌ڤێژی سه‌ده‌مێن خوه هه‌نه كورد د زه‌مه‌نێ خوه‌یێ سیاسی و جڤاكی و ئابوری و مه‌عریفی پاشڤه‌مایی نه به‌راورد دگه‌ل عه‌ره‌ب و تورك و فارسان ئه‌و ده‌ما گرنگ بو كوردان خێل و عه‌شیره‌ت هه‌بانه نه‌بوون كوم كومێن ژێك ڤه‌قه‌تیایی بوون ، ئه‌و ده‌ما گرنگ بو كوردان عه‌قلێ بازرگانی هه‌بایه عه‌قلێ چاندنێ ژی نه‌بوویه ئه‌و ده‌ما پێتڤی یو كو كورد ده‌ربازی پێڤاژوویا نه‌ته‌وه‌بوونێ گاڤ هاڤێتبانه ژ نوی به‌ره‌ڤ خێلگه‌ریێ و فیودالیزمێ چوون .... د ئه‌نجامدا كورد بوونه پێكهاته‌كێ لاواز بێ ستاتو بێ ده‌وله‌ت كو دئاستێ روژه‌ڤێ دا به‌ژداری پێك ئینانا روویدانێن ده‌ردورێن خوه نه‌كه‌ت ئاخا ره‌سه‌نا بابكالكێن وان بكه‌ڤیته د مه‌زادا رێكه‌فتنێن نه‌ته‌وێن ده‌ردور بێی به‌رچاڤ وه‌رگرتنا ره‌هه‌ندێن ئه‌خلاقی –سیاسی – دیروكی كوردستان دناڤبه‌را خوه‌دا پارچه پارچه‌كرن كو دئه‌نجامدا ل چه‌رخێ 21 به‌شار ئه‌سه‌دێ كو ب روژانه سه‌دان به‌رمیلیێن تێزابێ ب سه‌ر سه‌رێ گه‌لێ خوه دبارینیت كوردان ل روژئاڤا ب كوچبه‌رب ناڤ دكه‌ت !
گه‌لوو ب راستی كورد ل روژئاڤا كوچ به‌رن؟
كورد ل روژئاڤایێ كوردستانێ ب درێژاهیا هێلا هه‌ڤسنور دگه‌ل سه‌رخه‌تا باكورێ كوردستانێ هه‌ر ژ دێركێ تا ده‌ربازی عه‌فرینێ دبیت ب ( 20- 80 ) كلم ب كویراتیا ئاخا كومارا سوریا پێكدئینیت ، كورد پێشی هاتنا پێلێن نه‌ته‌وێن جودا ( عه‌ره‌ب – سریان – توركمه‌ن – ئه‌رمه‌ن ) د ده‌مێن بوری دا ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ ئاكنجیبوونه كو هند دیروكنڤیسێن روژهه‌لاتناس وه‌كه مینورسكی ده‌وله‌تا میتانی كو باژارێ واشكونی ( سه‌رێ كانیێ ) پایته‌ختێ وێ بوویه ،ب به‌ره‌بابێن كوردان بناڤ دكه‌ت كو شیاییه كونترولا هه‌می سوریایا نها بكه‌ت بو ده‌مێ زێده‌تر ژسه‌ده‌یه‌كێ ده‌ست هه‌لاتداری ژ ئاشوریان ژی كریه.
پشتی هاتنا عه‌ره‌بێن موسلمان ب تاییبه‌ت ل سه‌رده‌مێ ده‌وله‌تا عه‌باسی دا (سوریا –ئوردن – فه‌له‌ستین ) ا نها ب وه‌لاتێ شامێ بناڤ دكر وه‌كی ویلایه‌تا مسرێ و عێراقێ ، ل وی چاخی ل پشكا ناڤه‌راستا عێراقا نها فوراتا ناڤه‌راست هه‌بوو كو پشكا روژهه‌لاتا سوریا نها پێك دئینا ل كێله‌كا فوراتا ناڤه‌راست هه‌رێما فوراتا ژووری هه‌بویه نها ب هه‌رێما جزیرێ دهێته ناڤ كرن كو روژەكێ ژ روژان نە ل سەردەمێ عەباسیان نەژی ل سەردەمێ ئوسمانیان پارچەیەك نەبوویە ژ وەلاتێ شامێ كو بنیاتێ دەولەتا سوریا هه‌ڤچه‌رخ ل سەرهاتی ئاڤاكرن .نڤیسەرێ ناڤدارێ دانیماركی كارستن نیوبوهر ل سالا ١٧٦٤ز سەرەدانا هەرێما جزیرێ كرییە ل سەر نەخشەیێ دیموگرافیا دەڤەرێ تەكەزی ل سەر هەبوونا پێنج هوزێن كوردان كریە ژ وان (دەكوری -شێخانی -كیكی -مللی -ئاشتی) دگەل هوزا ئێكانه‌یا (گائی )یا عەرەبی ،هەروەها گەروكێ فەرەنسی (ڤولنی) سەرەدانا مسرو سوریایێ و هەرێما جەزیرێ كرییە د پەرتوكا خوەدا ئەوا ل سالا ١٨٧٠ز هاتی چاپكرن ناڤێ هەمان هوزێن كوردان دئینیت كو پرانیا ئاكنجیێن هەرێمێ پێك دئینیت ،دگه‌رماهیا مراسلاتێن حسێن مكماهون ود گه‌رماهیا شه‌رێ جیهانیێ ئێكێ ب چ ئاوایه‌كێ نه حسێن بن عه‌لی نه ژی ناسیونالیزمه‌كێ عه‌ره‌ب داخازا هه‌رێما جزیرێ ژ به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسا نه‌كرییه ،پشتی گرێدانا كونگرێ سان ریمو ل (١٩-٢٦) نیسانا ١٩٢٠ز كو ئارمانج ب پراكتیزه‌كرن و جێ بجێ كرنا بەندێن رێكەفتنا سایكس بیكو بوون ل گور رێكەفتنا ناڤبری بەریتانیا ئوردن و فەلەستین ژ ویلایەتا دیمەشقێ ڤەكرن هەر د هەمان سالدا ئانكو ١٩٢٠ ز تەرابلوس تا دگەهیتە صەیدا ژ شامێ ڤەكرن لوبنان ل سەرهاتە دامەزراندن ، ل ٩ ئادارا ١٩٢١ رێكەفتنا لەندەن دناڤبەرا فەرەنسا وتوركیا هات ئیمزاكرن وكو ئه‌شكه‌رایه دووجاران هاته دەسكاری كرن جارا ئێكێ د رێكه‌فتنا ئه‌نقه‌ره دا ل ئوكتوبەرا هەمان سال دووه‌مین جار د رێكەفتنا جوڤنال ل سالا ١٩٢٦ز ل گوری ئەڤێ رێكەفتنامێ هەرێمێن ( عەفرین -چیایێ كوردان -كوبانێ -هەرێما جەزیرێ ،كو پێك هاتی یە ژ باژێرێن قامشلو ،دێركێ وسەرێ كانیێ ،تربەسپیێ و عامودێ) ب دەولەتا سوریایێ ڤە هاتن گرێدان د بەرامبەر دا ل سالا ز١٩٣٩ سەنجەقا ئەسكەندەرونە یا سەر ب دەولەتوتكا حەلەبێ ڤە ژ لایێ فرەنساڤە ب توركیا هاتە دان ل هەمبەر ڤێ پشكەكا بەرفرەها باكورێ كوردستانێ كو بەشەكێ مەزنێ هەرێما جەزیرا كوردی ئێخستە سەر ب سوریایێ ڤە ، ژڤێ سه‌ده‌مێ ژی تا نهه كوردێن روژئاڤایێ كوردستانێ هه‌رچنه‌بیت ژ ئالیێ پسكولوژی ڤه دانپێدانێ ب توخیبێن ده‌ستكرد ناكه‌ن زێده‌تر زاراڤێن (سه‌خه‌ت وبن خه‌ت) بكاردئینن ئه‌شكه‌رایه ژی ئه‌ڤ هه‌رێمه ژ دەولەمەندترین دەڤەرێن سوریایێ نە ژ ئالیێ دەرامەتێن چاندنێ و ژێدەرێن خوەزایی ب تاییبەت نەفتا هەردوو كێلگێن (قارشوك و رمێلان ) ئه‌ڤ یه‌ك بو سه‌ده‌م كو دەست هەلاتدارێن سوریایێ ب تاییبه‌ت ل سه‌رده‌مێ كومارا دووێ ، پشتی هه‌لوه‌شیانا یه‌كێتی یا( مسر و سوریا ) وپێك ئینانا (كومارا سوریا شوفینیا عه‌ره‌بی) ل سالا 1962ز یاسا ژماره (93) یا تاییبه‌ت بهژماركرنا ئاكنجیێن هه‌رێما جه‌زیرێ هات ده‌ركرن لدیڤ راسپاردێن راپورتا شوڤینیا سه‌روكێ ژورا سیاسی ل پارێزگه‌ها حه‌سه‌كێ ملازم محمه‌د تالب هیلال كو زێده‌بوونا هژمارا كوردان و خوه رێكخستن كرنا وان و پێشڤه‌چونا پرسگرێكا كوردی ل عێراق ب كولكه‌كا شێرپه‌نجێ و ئیسرائیللا دووێ بناڤ كربوو كو وه‌كه ناڤبری ئاماژه‌كری گرنگه خانێن شێرپه‌نجێ بهێنه برین كو مه‌ره‌ما وی پرسگرێكا كوردی بویه د ئه‌نجامدا د قوناغا ئێكێ یا جێ بجێ كرنا پلانێن محه‌مه‌د تالب هیلال 120000 كوردێن هه‌رێمێ ب به‌هانه‌یا (بیانی )بوونێ ، 75000 ب به‌هانه‌یا (مكتوم القید ) ئانكو نه‌توماركری ره‌گه‌زنامه ژێ هاتن وه‌رگرتن ب سه‌ده‌ما وێ یه‌كێ كو ( كوچبه‌رێن توركیا) نه هه‌رچه‌نده دیروك نڤیسێ فه‌ره‌نسی فلیپ روندو كو ئه‌فسه‌ره‌كێ سوپایێ فه‌ره‌نسا بو ل سوریایێ دوپات دكه‌ت كو بتنێ 10% كوچبه‌رێن ژ سه‌ده‌ما شكه‌ستنا شورشا شێخ سه‌عیدێ پیران ل باكورێ كوردستانێ فیلاربووی ئاكنجیێن هه‌رێما جزیرێ پێك دئینن ،ئه‌شكه‌رایه ته‌ڤایا ئه‌و تروكمه‌ن و سریان و ئاشوری و ئه‌رمه‌نێن ژ سسته‌ما ده‌وله‌تا ئوسمانی ب تاییبه‌ت دناڤبه‌را سالێن (1877-1915) فیلاری هه‌رێمێ بووین ب كورد هاتنه هژماركرن .ده‌ست هه‌لاتدارێن به‌عسیان ل ڤێرێ ژی نه‌راوه‌ستیان به‌لكو به‌رده‌وام بوون ل سه‌ر پروسێسا جینوسایدا كلتوری و ئابوری ب تاییبه‌ت پشتی هاتنا حافز ئه‌سه‌د بو ده‌ست هه‌لاتێ یه‌كسه‌ر كار ل سه‌ر كه‌مه‌را ئه‌وله‌هیێ كر كو به‌عسیان ل سالا 1965ز ره‌زامه‌ندی ل سه‌ر جێ بجێ كرنا وێ دابو كو ناڤه‌روكا وێ پێكهاتی بوو ژ كێشنا كه‌مه‌ره‌كا عه‌ره‌بی ب كیراتیا 10 – 15 كلم ب درێژاهیا 375كلم ب درێژاهیا سنورێن سوریا – توركیا ژ سه‌رێ كانیێ تا گوندێ زهێریێ،د هه‌مان ده‌دا سنورێن عێراقێ و سوریایێ ل گوندێ زهێریێ تا (تل كوچك ) كوژ ئه‌گه‌رێ پراكتیزه‌كرنا پلانێ دا 140000 هاولاتیێن كورد كو دناڤا 332 گوندان دا ژیان دكر هاتن ده‌رێخستن د به‌رامبه‌ر دا ئه‌و گونده‌وارێن عه‌ره‌بیێن كو ئاڤا به‌نداڤا ئه‌سه‌د ل سه‌رفوراتی مال و حال و زه‌ڤییێن وان بن ئاڤكری ل جهێن وان خوجهكرن ، هه‌رچه‌نده پشتی مرنا حافز ئه‌سه‌د ل خزیرانا سالا2000 ده‌ست بكاربونا (به‌شار ئه‌سه‌د ) ل ده‌مێ سویندخارنێ دا وه‌كه دانپێدانكرن ب تاوانێ و سوزا ڤه‌گه‌راندنا ره‌گه‌زنامێن كوردان دا ، ل سالا 2007 د هه‌مان هه‌لكه‌فتدا دووباره سوزدا لێ سوزا وی راست ده‌رنه‌چوو ،د 10 سالێن ده‌ربازبووی دا ئه‌سه‌دێ كور (بابێ به‌رمیلا) ئه‌ڤ سوزه د چه‌ندین چاڤپێكه‌فتن و هه‌لكه‌فتاندا دووباره‌كرییه لێ به‌ره‌ڤ پێش چوونا پرسگرێكا كوردی ل روژئاڤا وسیسته‌مێ خوه‌برێڤه‌به‌ریا روژئاڤا ئه‌و راستی هه‌مان قرێژا شوفینیزما ئه‌مین حافز و محه‌مه‌د تالب هیلال وحافزێ باب كر كو كورد ل روژئاڤا كوچبه‌رن .