دادوەرە سەربەرزەکان، لەنێوان یاسای هێزو هێزی یاسادا
حاکم صباح داودی
2019-09-27 806
زاناو بیرمەندی بەناوبانگی ئێراقی بەڕێز (علی الوردی) لەکتێبی (لمحات اجتماعیە) باسی دو جۆر یاسا دەکات کە بەدرێژای مێژو کۆمەڵگای ئێراقی خۆی لەنێوانیان بینیوەتەوە، یەکەمیان (یاسای هێزە)و ئەویتریان (هێزی یاسا)یە، جا ئەو بە بۆچوونی خۆی دەڵێت زۆربەی ئێراقیەکان حەزیان لەجۆری یەکەمە وەکو دڵ، بەڵام جۆری دووهەمیشیان لا بەگەنە وەکو عەقڵ‌و مێشک بەمەرجێک لەبەرژەوەندێە تایباتەکانی خۆیان نەدات.
ئەوە ڕاو بۆچوونی زانایەکی کۆمەڵایەتییە، مەرجیش نییە لە ١٠٠٪ ڕاست بێت چونکە نابێت بەهێزی بەدەر لەهێزی یاسا بووترێت (یاسا)، یاسای هێز تەنها ئاماژەیەکە بۆ (یاسای جەنگەل) کە ئەویش دەستەواژەیەکە لەسەدەکانی تاریکی لەئەوروپاوە بەتایبەت لەباڤاریاو سەکسۆنیا بەکار دەهێندراو حەتمەنیش یاسا نەبو.
دەیگێڕنەوە گوایە لەشەستەکاندا جارێکیان لەیەکێ لەدادگاکانی بەغدا کێشەیەکی ماف لەنێوان دو کەسدا کە یەکێکیان ئێراقی دەبێ ونوێنەری سەرۆکایەتی کۆماری ئێراق دەبێ وئەوی تریان فەرەنسییەو داوایەکی تۆمار کردوە دەرحەقی سەرۆکایەتی کۆماری ئێراق چونکە پێشێڵکاری لەگرێبەستێکدا کراوە دەرحەقی وداواکە لەلایەن دادوەری ئەو دادگایەوە دەبینرێ.
لەیەکم دانیشتنی دادگادا لەداواکە کەسە فەرەنساویەکە داوا دەکات لەدادوەرەکە ئەو داوایە نەبینێت‌و دەست لەبینینی بکێشێتەوە !
دادوەرە ئێراقیەکە بە سەر سوڕمانەوە لێ دەپرسی:
- هۆکاری ئەم داواکاریەت چییە ؟!
داواکارە فەرەنسییەکە بە دادوەرەکە دەڵێ:
- بەڕێزم تۆ وێنەی سەرۆک کۆماری ئێراقت لەژوورەکەتدا هەڵواسیوە، منیش کابرایەکی بییانیم‌و ئەمەش گومانم لا درووست دەکات، جا باشتر وایە دادوەرێکی تر ئەم داوایە ببینێ بەمەرجێک باوەڕی نەبێت بەهەڵواسینی وێنەی سیاسەتمەدارەکان!
تەبیعی دادوەرە ئێراقیەکە کەمێک لێ پەست دەبێت و لە پاش مۆنی وتووڕەبوون و کەف کڕاندنێک پێ دەڵێت :
- جا بۆ داوایشمان لێ ناکەی یەکجاری ئاڵاکەیش لابەین؟!
- بەڕێزم پێویست ناکات بە تووڕەبوون ، من داواکاریەکم پێشکەشی جەنابتان کردوە ، دەتوانی بڕیار بدەی بە قەبووڵکردنی یان ڕەتکردنەوەی ، ئەوجا من تانەی یاسایی لێ دەدەم ، بە نیسبەت ئاڵاکەیشەوە هیچ لاریەکم نییە لە هەبوونی لە ژوورەکەدا چونکە ئەوە هێماو ڕەمزی سەرجەم پێکهاتەی ووڵاتەکەتانە بە زەمینیەوە تا خەڵکی سەر زەمینەکەی تا ئاوو هەوا و ئاسمانەکەی وبە هێماو ڕەمزی تاکە کەسێکی دانانێم بۆیە زۆر بەڕێزەوە تەماشای دەکەم.
دادوەرەکە ، داواکاریەکەی ڕەت دەکاتەوە ولە هۆکاری ڕەتکردنەوەکەدا دەڵێت (سەرۆک عبدالرحمن عارف ڕەمزی وڵاتی ئێراقە ) ئەویش تانە لە بڕیارەکەی دەدات ودادگای تەمییزی ئێراق بڕیاری دادوەرەکە هەڵدەوەشێنێتەوەو جەخت لە سەر ئەوە دەکاتەوە کە ((داواکاری داواکارە فەرەنسییەکە ڕەوایە چونکە (عبدالرحمن عارف ) هەتاکوو گەر ڕەمزی وڵاتێکیش بێت ئەو ڕەمز نییە بۆ دادوەرێک وگەر هەر دادوەرێکیش کەسێکی سیاسەتمەداری بە ڕەمزی خۆی دانا ئەوە نابێت لە کاتی بینینی داوادا ولە کاتی دەوامی فەرمییدا مووزایەدا بە هەست ومەشاعری خۆیەوە بکات لە سەر حیسابی لایەنەکانی داواکە یان لە سەر حیسابی هاوڵاتیان بە تایبەت کە خەڵکی جۆراو جۆر دێنە بەردەمی بۆ داواکردنی دادپەروەری ولە بەر ئەوەی داواکار بە ڕەگەز فەرەنسییە ئەوە دەبوایە دادوەری ئەو دادگایە یەکسەر فەرمانی بدایە بە لادانی وێنە هەڵواسراوەکە لە ژوورەکەیدا، یانیش بە بێ گفتووگۆکردن لە گەل داواکاردا دەربارەی بابەتی سیاسی یەکسەر داواکاریەکەی ڕەت بکردایەتەوە ،، واتا پێویستی نەدەکرد بە مووناقەشەی شتی سیاسی )) !
زۆر جار بابەتی یاسای کۆن دەربارەی مێژووی ڕەوتی دادوەری لە ئێراقدا دەخوێنمەوە ، لە زەمانی (حەمورابی)ەوە تاکو ئێستا .
جا هەر بۆ زانینیش حەمورابی ناوی ڕاستەقینەی خۆی (ئیمرۆفیل)ە ،لە تەوراتیشدا بەم ناوە باس کراوە ،، بە زمانی ئەو کاتەی بابلییەکان ئەو ناوەیە لە دوو ووشە پێک هاتووە (ئیمرۆف ) کە بە مانای (مرۆف) دێت و(ئیل) کە بە مانای (خودا) دێت یان (اللە) !!،، واتا ناوی (مرۆفە خواییەکە ) بووە ، یان (پێاوی خودا) !
دیارە ئەم حمورابی ە یان ئیمرۆفیل ە سەرۆکێک یان پادشایەکی دادپەروەرو خۆشەویست بووە بۆ یاسا بۆیە کۆمەڵێک یاسای زۆری داڕشتووەو ئاماژە بۆ یاساکانی تەنانەت لە قورئان وتەوراتیشدا هاتووە.
ڕەنگە لای زۆر کەس سەیرو سەمەرە بێ گەر بڵێین ئێراق وڵاتێکە زۆر بەناوبانگە لە کەڵتووری یاسایی ودادوەرییداو بە درێژایی مێژووی ڕەوتی یاسا داڕشتن وڕەوتی دادوەری ئێراق لە ڕیزەکانی پێشەوەی ڕیزبەندی ڕەوشی یاساو دادوەری لە جیهاندا هەرچەندە لە حاڵی حازردا و بە هۆی بارودۆخی ناجێگیر لە بوارەکانی تری ژیاندا هەندێک یان جۆرێک کاریگەری سەلبی درووست بووبێت بە هۆی ئەو ناجێگیرییەوە لە سەر ڕەوشی دادوەری بەڵام کەمجار ڕوودەدات دادوەرێکی ئێراقی هەڵەی کووشندە بکات دەرحەقی لایەنێک لە لایەنەکانی داوای بینراو لە لایەن ئەوەوە.
بەڵام کێشەکە لەوەدایە کاتێک لە وڵاتێکدا (یاسای هێز) زاڵ دەبێتە سەری (هێزی یاسا) دا ، ئەم هاوکێشە نالەبارە ڕەنگە کاریگەریی وڕەنگدانەوەی زۆری نەبێت بە سەر هاوڵاتیەکی ئاساییەوە کە ڕەنگە بتاونێت خۆی بگونجێنێت لە گەل دۆخی ئەو سەرکەوتن وزاڵبوونەوەدا بەڵام دادوەر چۆن دەتوانێت خۆی بگونجێنێت لە گەل یاسای هێزدا بەدەر لە هێزی یاسا ؟!، گەر خۆی گونجاند ئەوە لەو حاڵەتەدا مەرجی بوونی خوودی خۆی وەکو دادوەر لە دەست دەدا، وئەگەرەکو مل نەدات وخۆی بپارێزێ وبوەستێت لە بەردەمی یاسای هێزدا ئەوە ڕەنگە بکەوێتە ژێر هەزارو یەک جۆری فیشارەوە کە هەندێکیان لە هاوپیشەکانی خۆیەوە سەرچاوە دەگرن .
بە درێژایی ڕەوتی دادوەریی لە ئێراقدا لە زەمانی ئیمرۆفیل ، یان (حمورابی)ەوە تاکو سەرەتای ساڵانی هەشتاکان ڕووی نەداوە دادوەرێک سزا بدرێ بە هۆی هەڵەکردن لە دەرکردنی بڕیارێکدا کە بووبێتە هۆکاری زیان گەیاندن بە لایەنێکی داواکە چونکە بڕیار دەرکردن لە دادگاکانی ئێراقدا بە چەند فلتەرێک تێپەڕ دەبێت وپێویستی بە تێپەڕبوونە بە قۆناغەکانی تانەلێدانەوە وتەنانەت گەر هەر هەمووشیان بە هەمان هەڵەدا بچن ئەوە ڕێگای (دووبارە کردنەوەی دادبینی) هەیە کە ڕێگایەکە لە ڕێگاکانی دووبارە چاککردنەوەی هەڵە یان بڕیاری هەڵە وهەروهاش ئامرازی یاسایی (تانە بۆ بەرژەوەندی یاسا) هەیە کە ڕێگایەکی ترە بۆ چاککردنی بڕیاری هەڵەو لادانی ناحەقە لە سەر کەسی زەرەرمەند لەو بڕیارە و بەدریش لە ماوەی یاسای دیاری کراو بۆ ئامرازەکانی تری تانەلێدان و تاکوو سێ ساڵ لە دەرچوونی بڕیاری بە هەڵە دەرچوو ئەوە کەسی زەرەرمەند بۆی هەیە پەنای بۆ بەرێت لە ڕێگای داواکاری گشتیەوە بە مەرجێک بابەتی داواکە سزایی نەبێت.
ماوە بڵێین، بەڕێز(عبدالرحمن السعدی) کە سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی ئێراق بووە لە دوای ئەو داوایەیەی کابرای فەرەنسی نووسراوێک ئاراستەی وەزیری دادی ئەوسای ئێراق دەکات وتیایدا داوایان لێ دەکات بڕیارێک دەر بکەن بۆ ئەوەی لەئایندەدا وێنەی سەرۆک کۆمار لە کاتی بینینی هەر داوایەک کە لایەنێکی بییانی تیادا بێت ئەوە دەبێ وێنەکە لابدرێت، ولەوەش زیاتر وەزیری دادی ئەو کاتە فەرمانێک دەرەکات کە دادوەر بۆی هەیە وێنەی سەرۆک کۆمار دانەنێت لە ژوورەکەیدا!.
ئەمە پێش ئەوەی ڕژێمێک بێت و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ وڵاتێک بەرەو مەجهوول ببات وڕەوشی دادوەری - وەکو سەرجەم بوارەکانی تر - لە ئێراقدا بەرەو تێکچوون ولە یەک ترازان ببات تا ئەو ڕادەیەی هەڵسێت بە ئاراستەکردنی نووسراوی نهێنی بۆ پێدانی بوار بەو دادوەرانەی دەیانەوێت ببنە بەعسی بە شێوەیەکی نهێنیی! لەهەمانکاتیشدا ئاراستەکردنی نووسراوی نهێنی بۆ دانانی چاودێریی چڕو نهێنی لە سەر ئەو دادوەرانەی بەعسی نەبوون بە بیانووی (چاودێریی کردنی هەڵسووکەوتیان لە پێناو پارێزگاریی کردن لە بەڕێوچوونی ڕەوتی دادوەریی ) ! کە تەنها درۆیەکی شاخدار بوو لە لایەن دەزگا داپڵۆسینکارەکان دەرحەقی ئەو دادوەرە بەڕێزانەی وا تەنها بە یاساو و بەویژدانی خۆیان کاریان دەکردو لە کەس نەدەترسان وهەر ئەو تێوەڕدانە قیزەوانانە بوون وا دواتر بواریان ڕەخساند بۆ دەرکردنی بڕیاری سەیرو سەمەرەی تر کە بە ڕەواڵەت وڕووخساریان پشت بەست بە یاسا دەردەکران بەڵام مەبەستی ڕاستەقینەو شاراوەی نێو قووشبن و سێبەرەکانی ئەو بڕیارە ستەم کارانە تەنها گەیاندنی ئازاری نەفسی وجەستەیی بوون بەو دادوەرە سەر بەرزانەی وا سەریان شۆڕ نەدەکرد بۆ قیزەوەنترین ڕژێمی دیکتاتۆری ئەو سەردەمە ، هەر بۆیەش دەگوازرانەوە لەم پەڕی ئێراقەوە بۆ ئەو پەڕی ، یان (پلە بەرزکردنەوە)یان دوادەخرا و بە ئەنقەست دەگوازرانەوە بۆ شوێنێک بۆ ئەوەی ببنە دادوەرێکی پلەو پۆلین ڕاگیراو بۆ ئەوەی لە ژێر دەستی دادوەرانی لە خۆیان پلە نزمتر کار بکەن تەنها بۆ ئەوەی ئازاریی نەفسییان پێ بگەیەنن وەکو ووتمان.
وە بەمەش نەوەستان، بەڵکو نزمیی ونەبوونی ئاستی بیرکردنەوەیان وا بە هەڵەدا ڕایانیماڵیبوو زۆر بە ئاسانی تومەتی سیاسییان دادەڕشت بۆ دادوەرێکی بێ لایەن کە ملێ بۆ نەدەدان ودواتریش دەستگیریان دەکرد بە توومەتی (پەیوەندی کردنی بە ئۆپۆزۆسیۆنەوە) کە ناویشیان لێ دەنا (توومەتی لە دەست دانی بێ لایەنییکردن یان الحیاد ) !!،، ئەمە لە کاتێکدا دادوەرە بەعسییەکان شانازییان بەوەوە دەکرد کە حکومەت هەموو ساڵێک ئۆتۆمبێڵەکانیان بۆ تازە دەکاتەوە بە مۆدێلێکی تازە دەرچوو !
ساڵانێکی دوورو درێژ لە زنجیرەیەکی درێژخایەن لە پێشێلکاری دەرحەقی مرۆڤی ئاسایی ومرۆڤی تر کە مەفرووزە ڕێزێکی تایبەتی هەبێت لە نێو کۆمەڵگادا ڕەوشی دادپەروەری لە زڵکاوەکانی ستەمدا چەقی بەستبوو تادواتر ڕەوشەکە وای لێهات دادوەریش ببێتە مرۆفێکی ئاسایی و دەساژۆکراوی نێو کۆمەڵگایەکی مەحکووم بە پۆستاڵی سووپای تاکە حزبێک وتاکە کەسێک کە دواتر دوای چەندین ساڵ لە زووڵم وشکاندنی شکۆی یاسا ودادپەروەریی بۆی دەرکەوت کە ئەو تاوانانەی کردوویەتی دەرحەقی سەروەریی وشکۆیی یاساو دادوەران بە هەمان گاڵتەو ئاسانیی جارانی ئەمجارەیان بۆی ناچنە سەر .
(یاسای هێز) نمایندەی قۆناغێک دەکات کە نەک هەر هاوڵاتی ئاسایی وسادە بە دەستی نادادپەروەریەوە دەناڵێنێ بەڵکو دادوەری بێ لایەن وبە ویژدانیش تیایدا دووچاری ستەم دەبێت وەکو هەر هاونیشتیمانیەکی ئاسایی وسادە، بەڵام ئەم جۆرە یاسا نابووتانە تەمەنیان زۆر کورتە خۆیان وئاخوندەکانیان.
بە دەرکەوتنی خۆری (هێزی یاساو دادپەروەریی ) لە شوێنی خۆیاندا زۆر بە سووک وئاسانی دەتوێنەوە .
لە کۆتاییشدا سەربەرزیی تەنها بۆ دادوەرە بە ویژدان ودادپەروەرو بێ لایەنەکانە.