ئایا دەکرێ وردەکاریی لێکۆڵینەوە بڵاوبکرێتەوە؟
حاکم صباح داودی
2019-08-20 620
لەئەمریکا - کە خاوەنی باشترین وتۆکمەترین سیستیمی دادوەری ولێکۆڵینەوەی دادوەری ویاساییە - بڵاوکردنەوەی هەواڵی وردو درێژ لە سەر بابەتێک تایبەت بێ بە لێکۆڵینەوە لە تاوانێکدا یان پەیوەست بێ پێیوە تا ڕادەیەکی کەمیش بێ، بە هەموو شێوەیەک قەدەغەیە وبڵاوکەردنەوەی ئەو وردەکاری وزانیاریانەی تایبەتن بەو جۆرە ڕووداوانە لە خودی خۆیدا ڕووداوێکی نایاسایی تر پێکدێنێت کە بە پێ یاسا تاوانە وسزایی دیاری کراوی خۆی هەیە.
لێرەدا سیستیمی لێکۆڵینەوە لە ئەمریکادا وەکو نموونەیەک ئاماژەی بۆ دەکەم چونکە لە سەرانسەری جیهاندا هەمان سیستەم وهەمان قەدەغەی یاسایی سەبارەت بە بابەتی وروژاندن وبڵاوکردنەوەی ووردەکاری هەر ڕووداوێک تاوان پێکبهێنێت هەیە و کەسیش ناتوانێت ئەو مەمنوعیەتە یان یاساغە یان قەدەغەکردنە یاساییە پێشێل بکات.
هۆکاری ئەم قەدەغەکردنەوە ودانانی سزایی یاسایی دەرحەقی ئەو کەسەی پێ پابەند نابێ زۆرن و لە لایەن کۆمەڵگا پێشکەوتووەکان - و تا ڕادەیەکیش لە کۆمەڵگا مامناوەند لە پێشکەوتندا - بە ڕوونی لە یاساکان وشەرحکردنی دەقە یاسایەکان دیاری کراوون کە ڕەنگە لە چەند هۆکارێک یان ئامانجێکی یاسایی خۆیان ببیننەوە وەکو:
١- چەند هۆکارێک کە پەیوەستن بە پاراستنی نهێنیەکانی لێکۆڵینەوە لەو ڕووداوەی مەلەفی دۆسیەکەی لە ژێر دەستی لێکۆڵەرانە بە مەبەستی پارێزگاریکردن لە بەڵگەکان وڕێگەنەدان بە شێواندنیان، واتا ئەم هۆکارە تایبەتە بە خوودی مافی لایەنەکانی دۆسێی ڕووداوەکە چ تومەتبار بێ یا لایەنی تاوان لە سەر کراو بێت ومەبەستیش لێ پاراستنی مافی ئەو لایەنانەیە چونکە مەرج نییە هەموو تومەتبارێک بکەر یان ئەنجامدەری تاوانەکە بێ ولەم حاڵەتەدا حکومەت ودەزگای دادوەری تووشی بەرپرسیارێتی یاسایی دەبنەوە بە تایبەت داوای قەرەبوو کە جاری وا هەیە بە ملیۆنان دۆلار دیاری دەکرێن نەک تەنها لە دەرحەقی دەزگای دادوەری بەڵکو دەرحەقی ئەو لایەنە میدیاییەی هەڵساوە بە بڵاوکردنەوەی هەواڵ و وردەکاری لە سەر بابەتی ئەو تاوانەیە.
2- پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵگا، لێرەداو بە پێچەوانەی ئەو ڕا سەقەتانەی وا دەڵێن (بە بڵاوکردنەوەی ڕوونکردنەوە لە لایەنە پەیوەنیدارەکانی دەوڵەتەوە بۆ کۆمەڵگا دڵنەوایی ومتمانەو جۆرێک لە سەقامگیریی دەگەڕێتەوە بۆ دڵی تاکەکانی کۆمەڵگا ) دەبینین سەرجەم یاسا تایبەتەکان لە زۆرینەی وڵاتانی جیهان ئەو کارە بە کردارێکی تێکدەر بۆ ئاسایشی کۆمەڵگا لە قەڵەم دەدەن چونکە بڵاوکردنەوەی وردەکاری سەبارەت بە تاوانێک یا لێکۆڵینەوە تیایدا لە لایەکەوە دەبێتە ئامرازی هاندەر بۆ پاڵنانی تاکی تر لە کۆمەڵگادا بەرەو تاوان ولە لایەکی تریشەوە جۆرێک لە ترس ودڵەڕاوکێ دەخاتە دڵی خەڵکانی ترەوە ولەم بارەیەوە (دکتۆر لۆدفیج)ی شارەزا لە بواری زانستەکانی سایکۆلۆجی تاوان لە زانکۆی مۆسکۆ نمونەیەک پێشکەش دەکات ودەڵێ (بێگومان شیرپەنجە نەخۆشیەکی ترسناکە ، بەڵام ئایە دەکرێ دکتۆرێک بوار بدات بۆ ئەوەی وردەکاری چۆنێتی چرووساندنەوەی شانەکانی جەستەی نەخۆشێکی خۆی بۆ کۆمەڵگا باس بکات ؟، ئەو کارە جگە لە زیان وزەرەر هیچ سوودێکی نییە بۆ کۆمەڵگا ).
٣- بۆ پارێزگاری کردن لە بنەمای یاسایی ودستوری کە دەڵێت (سزا تەنها بۆ تاوانکارە و نابێت خەڵکانی تر بگرێتەوە، واتە سزا تەنها شەخسی تاوانبار دەگرێتەوە) ولەم بارەیەوە قەدەغەی بڵاوکردنی زانیاری تایبەت بە لێکۆڵینەوە لە تاوانێکدا رچاوی هەستی کەسانی نزیک لە تاوان لەسەر کراوو تومەتبار دەکات وبوار نادات خزم وکەس وکاری لایەنەکانی دۆسێەکە ببنە قوربانی کەسێک تەنها لە بەر ئەوەی پەیوەندی خێزانیی یان خزمایەتی دەیانبەستێتەوە.
٤- ڕێزگرتن لە دەسەڵاتی هەڵسێنەر بە ئەنجام دانی لێکۆڵینەوە وبوار نەدان بە فرە مەرجعیەت بۆ لێدوان سەبارەت بە ڕووداوێک تاوان پێک بهێنێت ،، لێرەدا وەکو لای هەمووان یان زۆرینەمان ئاشکرایە کە چۆن لە زۆرینەی وڵاتانی جیهان تەنها نووسینگەی داواکاری گشتی یان دادگای لێکۆڵینەوە ڕێگە پێدراوە بۆ پێدانی لێدوان یان کورتە هەواڵێک سەبارەت بە ڕووداوێک یان تاوانێک کە لێکۆڵینەوەی تیادا دەکرێ وبە هیچ شێوەیەک ئەم ڕێگەپێدانە لایەنی تر ناگرێتەوە چونکە تەنها لایەن کە بۆ هەبێت لێدوان یان باسێکی زۆر کرتی ڕووداوەکە بکات دەسەڵاتی لێکۆڵینەوەیەو هەستانی لایەنی تر بەم کارە دەچێتە چوارچێوەی پێشێلکردنی پرنسیپی دستوری (لا سلگان علی القچا‌و إلا بالقانون - هیچ دەسەڵاتێک نیە لە سەرووی قەزا بێت جگە بە یاسا یان یاسا).
واتە پێدانی لێدوان یان بەیاننامە یان ڕوونکردنەوە بۆ میدیاکان لە لایەن کەسان ولایەنی تر - جگە لە لایەنی دادوەری تایبەت بە لێکۆڵینەوە نەبێت - قەدەغەیە بە هەموو شێوەیەک مەگەر لە چەند حاڵەتێکی تایبەت نەبن کە پاش وەرگرتنی ڕێگە پێدان یان ئیزن لە دەسەڵاتی دادوەریەوە دەبێ.
ئەم چوار خاڵە تەنها هۆکار نین بەڵکو ئەوانە وەکو نموونە باس دەکرێن، بۆیە دەتوانین بڵێین ئەوەی لە کۆمەڵگای خۆماندا ڕوودەدەن لە پاش ڕووداوێک یان تاوانێک وهەڵسانی میدیاکان بە بڵاوکردنی وردەکاریی زۆر سەبارەت بەو ڕووداوەو هەڵسانی کەسان ولایەنی تر - جگە لە لایەنی تایبەتمەند - بە پێدانی لێدوانی ووردو تەسەل وتەنانەت هەڵسانیان بە نمایشکردنی وێنەی تومەتبارێک نەک هەر بوونی نییە لە زۆرینەی زۆری ووڵاتانی جیهاندا بەڵکو ئەو کارە پێشێڵکرنە بۆ یاساو بۆ مافی دەسەڵاتێکی بەرز لە وڵاتداو جگە لەوەی لە خودی خۆیدا تاوانێکی جیا پێک دەهێنێت.
بۆیە زۆر پێویستە لایەنی تایبەتمەدار حەددێک یان سنوورێک دانێت بۆ ئەم پێشێلکارییە بەردەوامە و دەبێ هەموو کەسێک بزانێت کە متمانە بە یاساو دەسەڵاتی جێ بە جێ کردنی بڕیارەکانی دەسەڵاتی دەزگای دادوەری شتێک نییە پێویستی بە بڵاوکردنەوەی ڕوونکردنەوە بێت بەڵکو ئەو دەسەڵاتانە دەبێ متمانەی تەواویان بە خۆیان ببێ کە ئەوان پێویستیان بەوە نییە باسی ئەوە بکەن بۆ کۆمەڵگا کە چییان کردووە وگەشتوونەتە چی قۆناغێک لە کارەکانیاندا چونکە ئەوەی ئەنجامی دەدەن شتێکی خۆبەخشانە نییە بەڵکو واجیب وئەرکی یاساییەو لە خەزینەی دەوڵەت مانگانە پارە یان مووچە وەردەگرن لە بەرامبەرییدا.