ئاشکرایە لەبەر چەندین هۆکار تاکو ئێستا مێژووی کورد وەکو ئەوەی پێویستەو وەکو ئەوەی روویداوەو هەبووە نەنووسراوەتەوە. بەتایبەتی رووبەرێک زۆر فەرامۆشکراوە ئەویش مێژووی رەگوڕیشەو کۆمەڵایەتیبوونی کوردە. بەگشتی ئەوەی لەبارەی رەگوڕیشەی کورد یان رەچەڵەکی کوردەوە نووسراوە زیاتر لەوەی بەرهەمی توێژینەوەی ئەنترۆپۆلۆجی و رەچەڵەکناسی بێت، زیاتر بەرهەمی خەیاڵ و لێکدانەوەی مێژووی زارەکیە، ئەوەش وایکردووە باسکردن لە رەچەڵەک و رەگوڕیشەو ئەسڵی کورد وەکو گێڕانەوەی ئەفسانە بێت. رابردووی کورد نەبووەتە جێگاسەرنجی ئەنترۆپۆلۆبیستەکان و ئەوەش وایکردووە بەو ئەندازەی رەگوڕیشەی کورد تەمومژاویە، مێژووی کۆمەڵایەتیبوونی کوردیش نادیارو نەزانراوبێت. ئەمەش هاوشانی نەبوونی تۆماری رابردوو لەبەر ئەوەی کورد کۆمەڵگای دەرەوەی نووسین بووە، رەنگە هۆکارێکی سەرەکی بێت بۆ نەبوون یان لاوازی یادەوەری کوردی و تەنانەت بۆ نەبوونی کۆنەستی کوردی، کە ئەوەش دەشێ پەیوەندی بە فرە سەرچاوەیی رەچەڵەکی کوردیەوە هەبێت کە لە بنەڕەتدا کورد بەرهەمی یەک خوێن و یەک دەمارنەبێت، بەڵکو کۆکراوەی چەند رەگەز یان خوێن و دەمارێک بێت. ئەوەش هۆکارێکی پەرتبوون و بەرتەوازەیی هەمیشەیی بێت لە ئاستی کۆمەڵایەتی و کەلتوری و فرە زاریی قسەکردن و تەنانەت فرە ئایینی و فرە مەزهەبیشدا، کە هەموو ئەمانەش نیشانەی لاوازین بۆ کورد. ئەو هۆکارانەش تێکڕا دەوریان هەبووە لەوەدا کە کورد خاوەنی دەسەڵات و دەوڵەتی خۆی نەبێت و هەمیشە ژێردەستەو ژێرچەپۆکی دەوڵەتانی دەوروبەر بووە لە مێژووی کۆن و نوێدا.

ئەوەی لە مێژووی کورددا نووسراوەتەوە کە بەشێوەیەک دیارو تا ئەندازەیەک گشتگرو هەمەلایەن بێت و وەکو سەرەتای نووسینەوەی مێژووی کورد دابنرێت شەرەفنامەی شەرەفخانی بەتلیسیە، ئەگەرچی ئەم مێژووە بە زمانی کوردی نەنووسراوە، بەڵای سەرەتاو دەستپێکێکی بەهێزە، کە بەداخەوە درێژەی مێژوونووسی مێژووی کورد بەراورد بەو دەستپێکردنە بەهێزە دواتر بەهەمانی ئاست بەرەوپێشەوە نەچووە. لەدوای شەرفنامە نووسینی مێژووی کورد کەم تا زۆر بەردەوامبووە. کە ئەویش یان لە لایەن مێژوونووسانی ئیسلامەوە نووسراوە یان لە لایەن کوردناسانەوەو دواتریش مێژوونووسانی کورد دەرکەوتوون و هەریەکە بە ئاستێک بەشدارییان لە نووسینەوەی مێژووی نەتەوەکەیاندا کردووە.

بەڵام جێگای خۆیەتی وەکو پێشتریش باسمانکردووە ئاماژە بۆ شێوەی نووسینەوەی مێژووی کورد بکەین و ئەو پرسیارەش بەرزبکەینەوە، ئایا ئەوەی نووسراوەتەوە خوێندنەوەی واقیعیانەی مێژووی کوردو کۆمەڵگای کوردیە؟ بێگومان رەنگە راستەوخۆ وەڵامی بەڵێی ئەم پرسیارەمان گوێ لێ بێت. بەڵام لە راستیدا زۆرێکی ئەوەی وەکو مێژووی کورد نووسراوەتەوە بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە پەرەسەندنی ئەم کۆمەڵگایە و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان و دامەزراوە کۆمەڵایەتیەکانەوە هەیە، ئەوەی پەیوەندی بە باری کەلتووری و ئابوری و پەیوەندیەکانی بەرهەمهێنانەوە هەیە، بەشێوەیەکی ئاشکرا بێجگە لە شەرەفخان کە راست و دروست باسی کۆمەڵگای کوردی دەکات، زۆرینەی ئەوانی تر بە هاوشێوەکردنی کوردو کۆمەڵگەی کوردی لەگەڵ کۆمەڵگەکانی تردا نووسراوەتەوە. ئەویش لە دوو روانگەوەو بەپێی ئینتیمای فیکری و ئایدیۆلۆجی ئەو مێژوونووسە، کە بە گوێرەی ئەوانەی خۆیان کوردبوون دوو ئاراستەیە. یەکەمیان کە لە رووی کاتیشەوە زووتر دەستیپێکردووە، نووسینەوەی مێژووی کوردە بە تێکەڵاوکردن یان بە پاشکۆکردنی مێژووی ئیسلام، واتە تێکەڵاوکردن و بە پاشکۆکردنی مێژووی کورد بۆ مێژووی عەرەبی ئیسلامی و مێژووی تورکی ئیسلامی. لەپاڵ ئەم ئاراستەیەدا، ئاراستەی تێکەڵاوکردن و بەپاشکۆکردنی مێژووی کوردو تەنانەت بەپاشکۆکردنی کورد خۆیشی بۆ فارس هەیە بەناوی ئێرانیبوون و هاونەژادی و ئاریبوونەوە، کە لەراستیدا ئەم ئاراستەیە بۆ خوێندنەوەی مێژووی کورد لە ڕووی زانستیەوە ناتەواوەو نەیتوانیووە رێگاو زەمینە بۆ جیاکردنەوەی کورد لە هەموو ئاستەکاندا لەوانی عەرەب و تورک و فارس خۆش بکات و بەوەش زەمینەسازی بۆ جیاکردنەوەی شوناسی کوردی لە رووی بەراوردەوە لەگەڵ شوناسی ئەوانی تر بە تایبەتی ئەو سێ نەتەوە بکات، کە ئێستا هەریەکەیان داگیرکەری بەشیکە لە کوردستان و عەرەب و تورک هاوئایینی و فارسیش هاو نەژادیان کردووە بە پاساوێک بۆ درێژەدان بە داگیرکردنی کوردستان بەدرۆ بانگەشەکردنی برایەتی لەنێوان خۆیان و کورددا. ئەوەی لە رووبەرێکی فراوانی بەرهەمی مێژوویی ئەو مێژوونووسانەدا نادیارە، تایبەتمەندی کوردیە لە هەموو ئاستەکاندا.

لەپاڵ هێڵی یەکەمی ئاراستە ئیسلامی و هاونەژادیدا لە نووسنەوەی مێژووی کورددا، هێڵی دووەم دێت لە تۆمارکردنی ئەوەی وەکو مێژووی کورد نووسراوەتەوە، ئەویش بەرهەمی مێژوونووسانی ئاراستە چەپە، واتە ئەوانەی بڕواداری تێزی مارکسیزمن و لە روانگەی ماتریالیزمی مێژووەوە خوێندنەوەی کۆمەڵگای کوردییان کردووە یان توێژینەوەی دەکەن، واتە بەهەمان ئەو پێوانانە کۆمەڵگای کوردییان خوێندووەتەوە یان دەخوێننەوە کە کۆمەڵگاکانی رۆژئاوا یان ئەو کۆمەڵگایانەیان پێخوێندراوەتەوە کە پەرەسەندنی سرووشتی خۆیانیان هەبووەو رەوتی ئاسایی خۆیانیان کردووەو قۆناغی مێژوویی خۆیانیان بڕیوەو لە هەر قۆناغێکیشدا هەم ژێرخانی ئەو قۆناغەو هەم سەرخانی ئەو قۆناغە بە سرووشتی خەمڵیوون و بەو پێیەش دامەزراوەکانی ئەو قۆناغەو پەیوەندییەکانی بەرهەمهێنانی ئەو قۆناغە پێگیشتوون و چینە کۆمەڵایەتیەکان لە هەر قۆناغێکدا بە سرووشتی دەرکەوتوون و پێگەیشتوون و کارایانە ئەرکی مێژوویی خۆیانیان جێبەجێکردووە. ئەم ئاراستەی مێژوونووسی کورد بێ لەبەرجاوگرتنی تایبەتمەندییەکانی کۆمەڵگای کوردی، بەهەمان پێوانەو بەهەمان میتۆدی خوێندنەوەی پەرەسەندن و مێژووی کۆمەڵگا بەسرووشتی پەرەسەندووەکان هەوڵی خوێندنەوەی کۆمەڵگای کوردیان داوەو لەسەر ئەو بنەمایەش مێژووی کوردیان نووسیووەتەوە. لە راستیدا لەو ئاراستەی مێژوونووسی کوردیدا تایبەتمەندی کوردی نادیارو نائامادەیە. هەرەک خاڵێکی تری ئاشکرای ئەم ئاراستە لە مێژوونووسی کوردیدا، پێکەوەبەستنی کوردی هەربەشێکی کوردستانی دابەشکراوە بەو دەوڵەتەوە کە ئەو بەشەی پێوە لکێندراوە. بەواتایەکی تر تواندنەوەی گوتاری مێژوویی کورد لەناو مێژووی ئەوانی داگیرکەرانی کوردستاندا خاڵێکی دیارو لەبەرچاوی ئەم ئاراستەیە.

ئاراستەی دووەمی نووسینەوەی مێژووی کوردو نووسین لەبارەی کۆمەڵگای کوردیەوە، ئاراستەی کوردناسیە، واتە کۆی ئەو نووسینانەی کە ئەوانی بیانی لەبارەی مێژووی کوردو کۆمەڵگای کوردیەوە نووسیوویانە. ئەویش دوو ئاستی هەیە، یەکەمیان کە زۆرینەی ئەو بەرهەمە نووسراونە دەگرێتەوە، نووسینی سادەو سەرپێین و هەندێکی بەرهەمی سۆزو بەزەیی و هەندێکی بەرهەمی تێنەگەیشتن و بێئاگایی و نەشارەزاییە و بێگومان بەرهەمی رق و کینەیشیان تێدایەو کەمتر خویندنەوەی زانستیانەی واقیعی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردن و رەنگە بەهەڵەدا نەچووبین ئەگەر بڵێین لە پشتی کوردناسی رۆئاواو رۆژهەڵاتیشەوە روانینێکی ئیدوارد سەعیدانە هەبێت کە مەبەستمان ئامانجەکانی چەمکی رۆژهەڵاتناسی و کاری رۆژهەڵاتناسیە و کوردناسیش دەشێت لەو چوارچێوەیەدا جێگای بکرێتەوە. ئاشکرایە سەرەتای کوردناسی لە ریگای هاتنی میشنەرەکان و ناردنی کەسانێک بە شوناسی گۆڕاو و شاراوەوە دەستی پێکردووە. بەڵام بەشەکەی تری ئەوەی کوردناسان نووسیوویانە چی کوردناسی رووسی یان سۆڤیتی، چی کوردناسی رۆژئاوا توێژینەوەی زانستی و خوێندنەوەی واقیعیانەی کۆمەڵگەی کوردی و مێژووی کوردن. لە دوای ریچ و مینۆڕسکی، جێگای خۆیەتی لە ئاستی یەکەمدا ئاماژە بۆ ڤاسەلیڤیا و مارتین ڤان برۆنسین بکەین و دوای ئەوانیش کارەکانی لازارێف و دەیڤید ماکدۆواڵ و ئیسماعیل بێشکچی وەکو نووسینەوەی مێژووی سیاسی و تا ئەندازەیەک مێژووی راپەڕین و حیزبی کوردی جێگای بایەخن.

بەگشتی یەکێک لەو خاسێتە دیارانەی لە نووسینەوەی مێژووی کورددا باڵادەستە، خاسێتی وەسفیە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە زۆرینەی هەرە زۆری بەرهەمی نووسراوی مێژووی کورد لە چوارچێوەی رێبازی وەسفیدایە کە ئەوەش لاوازترین شێوازی نووسینەوەی مێژووە، کە مەبەست لەوەش گێڕانەوەی رووداوەکان و وەسفکردنیانە بەبێ گەڕان بەدوای هۆکاری رووداوەکان توێژینەوەی ئەو واقیعەی هەر رووداوێک تیایدا روویداوە، واتە گەڕان بە دوای وەڵامی پرسیارەکانی بۆچی؟ چۆن ؟ کەی؟ لە کوێ؟ لە لایەن کێوە؟ چی ئەنجام هات؟ ... نەبووە.  ئەوەی جێگای سەرنجە نەک تەنیا خوێنەری ئاسایی بەڵکو بۆچونێک لای دەستەبژێری رۆشنبیرو تا ئەندازەیەک لای ناوەندی ئەکادیمی کوردی و دەستەبژێری سیاسی خوێندەواری کورد هەیە کە هەرشتێک لە لایەن ئەوانی بیانیەوە نووسرا بێت یان بنووسرێت شتی دەگمەن و نایابن. بێگومان وەکو لەسەرەوەش ئاماژەمان بۆ بەرهەمی دەگمەنی چەند کوردناسێک کرد، دەشێ بەرهەمی دەگمەنی تریش بنووسرێت، بەڵام کەمێکی ئەوەی کوردناسان لەبارەی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردەوە نووسیوویانە زانستیە و خوێندنەوەی واقیعانەی کۆمەڵگای کوردی و مێژووی کوردە. بۆیە لێرەدا جارێکی تر ئاماژەی هەست بەکەمیکردنی کەسێتی کوردی لەبەرامبەر ئەوی بیانی یان ئەوی رۆژئاوایدا دەردەکەوێت، کە ئەوەش بەجۆرێک پەیوەندی هەیە بە کاریگەری هەژموونی عەقڵی رۆژهەڵاتناسی و چەمکی رۆژهەڵاتناسیەوە وەکو هەوڵی ئەوی ئامادەو بەهێزو باڵادەست بۆ کۆنترۆڵکردنی رووبەری ئاگایی و نائاگایی ئێمە، کە دەرئەنجامەکەی ئامادەکرنی کەسیتێ لاوازی ئێمەیە لەبەردەم ئەوی کەسێت بەهێزی رۆژئاوادا و ئەوەش وامان لێ دەکات خۆمان لەئاستێکی نزمدا دابنێین و بە ئاراستەی بەرەو سەرەوە سەیری ئەوی رۆژئاوایی بکەین و خۆشمان لە پێگەیەکی نزمدا ببینین. ئەوەش وامان لێ بکات هەرشتێک ئەوی رۆژئاوایی بەرهەمی بهێنێت یان ئەنجامی بدات بەلامانەوە نایاب و دەگمەن بێت.