زمان و نەتەوە
عه‌تا قه‌ره‌داغی
2021-02-22 788
ئایا پەیوەندی نێوان نەتەوەو زمان چییە؟ ئایا زمان وەكو لە كەلتووری كلاسیكی سیاسیدا باس دەكرا یەكێكە لە پایەكانی بوونی نەتەوە، یان داخۆ زمان خاسێتی بوونی نەتەوەیە؟ یان داخۆ نەتەوە زمان درووست دەكات هەروەك چۆن كەلتووری هاوچەرخ و مۆدێرنێتە پێداگری ئەوە دەكات دەوڵەت نەتەوە درووست دەكات؟ ، كە ئەمەش دەشێ بەو مانایە بێت دەوڵەت زمان درووست بكات؟ دیارە بۆ ئێمەی كورد ئەم دیدو تێڕوانینە پەیوەست بە درووستبوونی زمانی ستاندار دەشێ جێگای بایەخ و ئاخاوتن بێت؟ دیارە ئێمە لەسەروبەندی رۆژی زمانی دایكداین، بۆیە لێرەدا دەپرسین ئایا زمانی دایك پیرۆزییەكەی لەوەدایە كە وەكو رەگەزێكی جێگیرو دەست لێنەدراو بمێنێتەوە یان دەبێ پەرە بە خۆی بدات و سنووری لۆكاڵی بەجێبهێلێت و شووناسی خۆی بەدەست بهێنێت؟ شووناسێك كە نەك تەنیا لەو ئاستەدا بێت كە ئەوانی تر دان بەبوونیدا بنێن، نەخێر بەڵكو شووناسێك كە ئەوانی تر پێویستیان پێی بێت، وەكو چۆن ئێستا هەندێ لە زمانەكانی جیهان شوناسی جیهانیبوونیان هەیە.
لە كەلتووری كلاسیكدا بۆ بوونی نەتەوە چەند پایەیەك دیاریكراون لە جۆری خاك و مێژووی هاوبەش و كەلتووری هاوبەش و زمان. بەڵام گومانی تێدا نییە كە ئەو رەگەزانە تەنیا خاسێتی سرووشتی بوونیان هەبووە، واتە وەكو خاسێتە سرووشتیەكانی پێكهاتەیەكی ئیتنیكی بوون كە دەشێ ئەو پێكهاتە ئیتنیكییە لە روانگەی كۆمەڵناسی نوێوە وەكو مادەیەكی خاوی نەتەوە سەیر بكرێت چونكە سیما دیارەكانی نەتەوە بەپێی تیۆرەكانی مۆدێرنێتە بە بێ بوونی دەوڵەت ناخەمڵێت. یان بە واتەیەكی تر مادەم دەوڵەت نەتەوە درووست دەكات مانای وایە كە ئەو پایانەی لە رابردوودا بۆ بوونی نەتەوە دەستنیشان كراون كۆمەڵێ رەگەزی جێگیری ئەو پێكهاتەیەن كە دواتر دەوڵەت شووناسی نەتەوەی پێدەبەخشێت. هەر لێرەوە قسەكردن لەسەر زمانی نەتەوە وەكو زمانێكی خاوەن شووناس لە كاتێكدا دەوڵەت بوونی نەبێت، شتێكە لە دەرەوەی پیادەكردنی واقیعانە.
ئەگەر لە روانگەی ئەو بوونە سادەیەوە سەیری زمانی كوردی بكەین ئەوە ئاشكرایە كە زمانی كوردی لە رووی ئیتمۆلۆجییەوە مێژوویەكی كۆنی هەیە، ئەو قسەیەش باوە كە زۆرێك لەوانەی بە مێژووی كوردەوە خەریك بوون دەڵێن ئەوەی كوردی لە لەناوچوون پاراستووە زمانەكەیەتی. بەوهەرحاڵ سەرباری ئەوەی كە كورد زمانێكی یەكگرتووی نەبووەو چەندین شێوەزاری هەبووە، بەڵام زمان لەسەر ئاستی ناوچەیی رۆڵی ئامرازی پەیوەندیكردنی بینیووە، بەڵام لەسەر ئەو جوگرفیایەی كە پێی دەگوترێت جوگرافیای كوردستان بە دڵنیاییەوە نە لە رابردووداو نە لە ئێستاشدا زمانی كوردی نەیتوانیووە بە تەواوەتی لە چوارچێوەی ئەو پێناسەدا خۆی بەرجەستە بكات كە دەڵێت: زمان بریتیە لە ئامرازی پەیوەندیكردن.
بەهەرحاڵ بۆ هەر زمانێك دوو قۆناغ هەیە قۆناغی زارەكی‌و قۆناغی نووسین. ئێمە دەزانین كە قۆناغی نووسین هەمیشە لە دوای قۆناغی زارەكی دێت. بە گوێرەی زمانی كوردیش قۆناغی نووسین لە مێژوویەكی زۆر درەنگدا دەستی پێكردووە. هەروەك بۆ نووسین ئەوەی پێویستە ئەلفابێتە. ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا نووسینی كوردی بە چ ئەلفابێتێك دەستی پێكردووە؟ بە دەربڕینێكی تر ئایا شتێك هەبووە یان هەیە بە ناوی ئەلفابێتی كوردی؟ یان ئایا دەبێ بوونی ئەلفابێتی تایبەت بە هەر زمانێك مەرج بێت بۆ زیندوویی ئەو زمانە؟ ئەوە ئاشكرایە كە زۆرێك لەسەرچاوە مێژووییەكان باسی ئەوە دەكەن كە یەكەمین ئەلفابێت لەو جوگرافیایەدا دەركەوتبێت كە كوردستانە یان دراوسێی كوردستانە، هەروەك باسی بەكارهێنانی ئەلافبێتی ئارامی دەكرێت بۆ نووسینی كوردی لەرابردووی دووردا. لەلایەكی تریشەوە لەسەر بنەمای گەڕانەوەی كورد بۆ رەگەزی ئاری، بەسی ئەوە دەكرێت كە كوردی بە ئەلفابێتی لاتینی بنووسێت. بەڵام لەپاڵ هەموو ئەمانەشدا ئەو بۆچوونە هەیە كە ئەو رەگەزانە بوونەتە بەشێك لە كەلتوورو تەنیا دەشێت وەكو بەشێك لە توخمەكانی رێنیسانسی نەتەوەیی سەیر بكرێن. بەڵگەش بۆ ئەوە دەهێنرێـەوە كە زمانێكی زیندووی وەكو زمانی ئینگلیزی نە كۆنترین زمانی جیهانە و نە كۆنترین زمانی ئەوروپاشە بەڵكو مێژووی پەرەسەندنی زمانی ئینگلیزی لە دوای سەدەی چواردەیەمەوە دەست پێدەكات و لەگەڵ رێنیسانس و سەردەمی رۆشنگەری و پێگەیشتنی ناسیونالیزمی ئینگلیزیدا بەوشێوەیە پەرەی سەندووەو كاتێكیش كە بووەتە زمانی زانست ئەو بایەخە نێودەوڵەتیەی پەیدا كردووەو لە دوای زمانی دایك لە رووبەرێكی فراوانی جیهاندا وەكو زمانی یەكەم سەیر دەكرێت و لە رووبەرێكی فراوانیشدا بە تایبەتی لە بواری زانستدا زمانی یەكەمی جیهانە.
ئەوە ئاشكرایە لەبەرئەوەی كورد لە هیچ كام لەو دەروازانەوە نەهاتووەتە ناو مێژوو كە نەتەوە دیارەكانی ئێستای جیهان هاتوونەتە ناو مێژووەو توانیوویانە ببنە خاوەنی شووناسی دانپێدانراوی خۆیان كە بەدەستهێنانی شووناسیش لە ئاستی یەكەمدا لە رێگای گەیشتن بە بەرهەمهێنانی دەوڵ‌تەوە بووە. كە دەشێ ئەو دەوڵەتە خێڵایەتی، فیودیالی، ئایینی و لە قۆناغەكانی دواتریشدا نەتەوەیی بووبێت. بەڵام شووناس لەبارێكی وەهادا بە مانای بوونی راستەقینە دێت كە ئەو بوونەش كۆمەڵێ خاسێت و بنەمای هەیە كە لە كارپێكردن و رۆڵ و هەژموونیاندا دەردەكەون. كورد كە لەهیچ قۆناغێكدا خاوەنی دەوڵەت نەبووە مانای وایە پێداویستیەكانی دەوڵەتداریش نەبووە كە یەكێك لەو پێداویستیانە زمانە. لەم روانگەیەوە كە دەوڵەت لەلایەك زمانی ئیداری پێویستە كە دەبێ زمانێك بێت یاساو رێساو فەرمانەكانی دەوڵەتی پێبنووسرێت و پێ بەڕێوەببرێت، لەلایەكی ترەوە شێوازەكانی كاركردنی دەوڵەت ئەو زمانە بەرەو بەرزترین ئاستی پێگەیشتنی دەبات. بە تایبەتی ئەوەی كە پێی دەگوترێت زمانی ستاندار كە دەشێ بە زارەاوەی كۆن پێی بگوترێت زمانی هاوبەش. كەواتە پەیوەندی دەوڵەت چییە بە درووستبوونی زمانی هاوبەش یان زمانی ستاندارەوە.
ئەوە ئاشكرایە كە درووستبوونی دەوڵەتی خاوەن شووناس چ دەوڵەتی خێڵ بێت یان ئایینی، یان فیودیالی یان نەتەوەیی، مانای پێكهاتنی یەك سیستێمی بەڕێوەبردنە كە ئەوەش مانای هەڵوەشاندنەوەی سنوورە لۆكاڵیەكانە لەسەر جوگرافیای ئەو دەوڵەتە. لەسەروەختی دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامیدا كە دەوڵەتێكی ئایینی خێڵایەتی بووە زمانی قورئان بووەتە زمانی دەوڵەتەكەو هەر ئەوەش واتە ئەو سیستێمە سیاسی و ئیدارییە وایكردووە كە زمانی عەرەبی كە مەبەسستمان ئەو زمانە قورئانی پێ هاتووەتە خوارەوە ببێتە زمانێكی فەرمی دەوڵەتەكەو زمانی خوێندن كە بەو هۆیەوە تاكو ئێستا زمانی عەرەبی ستاندار پارێزراوەو لە بەهێزبووندایە. لەلایەكی ترەوە كاتێ دەوڵەت لەسەر ئاستی جوگرافیای نەتەوە پێكدێت، لەگەڵ خۆیدا یان تەنانەت پێش پێكهاتنی دەوڵەتیش سیستێمی ئابووری پێكدێت و لەگەڵیدا بازاڕی هاوبەش پێكدێت، كە یەكێك لە دەرئەنجامەكانی پێكهاتنی بازاڕی هاوبەش زمانی هاوبەشە كە ئەویش سەرئەنجام دەبێتە زمانی سەركی خەڵك و كاروباری دەوڵەتیش بەو زمانە بەڕێوەدەچێت، كە دەشێ بە دەربڕینێكی تر بڵێین زمانی ستاندار بەوجۆرە پێكدێت، نەك بە كۆكردنەوەی میكانیكانەی زاراوە لە شێوەزارە جیاوازەكان. كەواتە ئێستا ئێمە لەبەردەم ئەو پرسیارەداین ئایا زمانی ستانداری كوردی بەبێ درووستبوونی بازاڕی هاوبەشی كوردی ئەگەری درووستبوونی هەیە، كە ئەویش واتە بازاڕی هاوبەش بنەمایە بۆ درووستبوونی چینی ناوەند كە هەر ئەو چینە هەڵگری پرۆژەی دەوڵەتە، واتە دەكرێَ لێرەوە ئاماژە بۆ ئەوە بكرێت كە دەشێ درووستبوونی زمانی ستانداری كوردی پەیوەست بێت بە درووستبوونی دەوڵەتی كوردییەوە.
بێگومان ئەوەی رۆڵی بزوێنەەری مێژوو دەبینێت لە ئاستی یەكەمدا پاڵنەری ئابوورییە. ئەوەشی زمانی هاوبەش یان ستاندەر درووست دەكات بازاڕی هاوبەشە، درووستكەری بازاڕی هاوبەشیش مۆتیڤی ئابوورییە، كەواتە دیسان ئەوە ئابوورییە كە زمانی هاوبەش یان ستاندەر درووست دەكات. هەر لێرەوە بە ئاشكرا دیارە كە زمانی ستاندەری كوردی پەیوەستە بە درووستبوونی دەوڵەتی یەكگرتووی كوردییەوە، واتە دەوڵەتێك كە لەسەر جوگرافیای كوردستان درووست ببێت یان دەوڵەتێك كە بەرهەمی پێگەیشتنی چینی ناوەندی كوردی بێت، كە ئەویش تەنیا لە دەركەوتن و پێگەیشتنی ناسیونالیزمی كوردیدا دەبێت، واتە گەیشتنی ناسیونالیزمی كوردی بە ئاستی بزووتنەوەیەكی جەماوەریی ئەوتۆ كە هەموو جەستەی نەتەوە بگرێتەوەو هەموو ئاست و بەش و چین و توێژە كۆمەڵایەتییەكانی كورد لە یەكەیەكی یەكگرتوودا رێكبخات و ببێتە بەرنامەو ئایدیۆلۆجیای بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی جەماوەریی كە ئەو بزووتنەوەیەش هەموو سنوورە ناوچەیی و لۆكاڵیەكان لە سنووری خێڵ و عەشیرەت و مەزهەب و ناوچەو شارو هەرێم و رێبازی تەسەوف و حیزب و شێوەزارو دەسەڵاتی ناوچەیی و بەرنامەی ناوچەیی و پرۆگرامی خویندنی ناوچەیی هەڵبوەشێنێتەوەو لە شوێنی هەموویاندا یەك بەرنامەی نەتەوەیی لەسەر جوگرافیای نەتەوە بەرهەم بهێنێت كە یەك ئینتیما دەخوڵقینێ ئەویش ئینتیمایە بۆ نەتەو نیشتیمان و یەك دامەزراوە بەرهەم دەهێنێت كە دامەزراوەی دەوڵەتی نەتەوەیە لەسەر جوگرافیای نیشتیمان و زمانی كارپێكردن و بەڕێوەبردنی ئەو دەوڵەتەش زمانی هاوبەش یان ستاندارە كە ئەو بازاڕی هاوبەشە بەرهەمی هێناوە كە چینی ناوەندی بەرهەمهێناوەو ئایدیۆلۆجیاو بەرنامەی ئەو چینەی بەرهەم هێناوە كە لەگەڵیدا زمانی دەوڵەتەكە پێكدێت كە زمانی ئەو بازاڕە هاوبەشەو ئەو چینە نوێیەیەە كە پێی دەگوترێت چینی ناوەند، ئەویش هەڵگری پرۆژەی گشتگرو خاوەن شووناسی ناسیونالیزمی كوردییە. واتە زمانی ستانداری كوردی ناسیونالیزمی خاوەن شوناسی كوردی درووستی دەكات. بە دەربڕینێكی تر زمانی ستانداری كوردی دەوڵەتی سەربەخۆی یەكگرتووی كوردستان درووستی دەكات. كە ئەویش شێوەیەكی میكانیكی نییە لە درووستبوون بەڵكو لەگەڵ بەرهەمهاتنی دەوڵەتەكەدا ئەو زمانەش بە شێوەیەكی سرووشتی بەرهەم دێت.