ئاوپارێزیی: داوایەک لەکابینە نوێیەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان
سەلام عەبدولقادر
2019-07-16 706
قەیرانی ئاو لەزۆربەی ناوچەکانی جیهان سەری هەڵداوەو بەردەوام لەپەرەسەندندایە. خواست لەسەر ئاو بەردەوام زیاد دەبێت بەهۆی هەڵکشانی ژمارەی دانیشتوان‌و زیادبوونی چالاکیە کشتوکاڵی‌و پیشەسازییەکان، هەروەها بەهۆی گۆڕانکاری کەشوهەوای گۆی زەوی. هەرێمی کوردستانیش بەدەر نیە لەم گۆڕانکاریانەو لەیەکێک لەو ناوچانەی جیهاندایە کە زۆرترین مەترسی کاریگەریەکانی گۆڕانکاری کەش و هەوای لەسەرە.
بارودۆخی ئاوو پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو لە هەرێمی کوردستان لە ئاستێکی مەترسیداردایە:
- ئاوی سەرزەوری لە دەریاچەو چەم و رووبارەکان پیس بوون لەئەنجامی فڕێدانی هەموو جۆرە پاشەڕۆیەکی شل و رەق و پاشەڕۆ کیمیایی و مرۆییەکان و هەروەها پاشەڕۆ کشتوکاڵیەکان (ئاوی ڕۆشتووی رووبەرە کشتوکاڵیەکان) کە ئەوانیش هەڵگری ماددە کیمیایین بەهۆی پەین و دەرمانی دژە-مێرووی بەکارهاتوو.
- ئاوی ژێرزەوی لەحاڵەتی سەروو-بەکارهێناندایە (لەئەندازەی خۆی زیاتر دەرهێنراوە) ئەویش لەئەنجامی لێدانی دەیان هەزار بیری ئیرتیوازی و جۆرەکانی تری بیر لەناو زەویە کشتوکاڵیەکان و باخ و ڤێلاو تەنانەت لەناو ماڵان لە شاروشارۆچکەکان و گوندەکان (ئەم حاڵەتە هەرەمەکیە لە جیهاندا دەگمەنە). ئاوی ژێرزەوی لەهەندێک ناوچە تووشی پیسبوون بووە لەئەنجامی زبڵ و خاشاکی زۆر کە دەکرێن بەژێر زەویەوەو ئەمانەش بەتێپەڕبوونی کات ماددە ژەهراویەکانیان تێکەڵ بە ئاوی ژێرزەوی دەبێت.
- ئاوی داباریو لە باران و بەفرو تەرزە کەمێکی نەبێت ئەوی دیکەی گل نەدراوەتەوە، ئەوەش بەهۆی نەبوونی بەنداوو بەربەستی نوێ لەهەرێمی کوردستان.
ئاوپارێزی پێویستە لەریزی کارە هەنووکەییە گرنگەکان بێت و وەکو ئەرکێکی نیشتمانی و مۆراڵی سەیربکرێت و کاری جدی بۆ بکرێت لەپێناو نەوەکانی ئێستاو داهاتوو هەروەها لەپێناو ژینگەی هەرێمی کوردستان.
دەکرێت بەم هەنگاوانەی خوارەوە پارێزگاری لەئاوی کوردستان بکەین:
لەبواری کشتوکاڵ:
زۆرترین ئاوی شیرین بۆ کەرتی کشوکاڵی دەچێت و بڕێکی زۆری بەفیڕۆ دەچێت. فراوانکردنی کشتوکاڵ بەهەردوو شێوازی ئاسۆیی و و ستوونی (فراوانکردنی رووبەری ناوچە کشتوکاڵیەکان و جۆراوجۆرکردنی بەرهەمەکان) لەئەرکی سەرەکی حکومەتە بەڵام شێوازی کۆنی ئاودێری پێویستە کۆتایی پێبێت؛ نابێت چیتر ئاوێکی زۆر لە بەرهەمێکی کەمدا بەکاربهێنرێت. ئەم خاڵانە خوارەوە پێویستە ڕەچاوبکرێن:
- فراوانکردنی ئاودێری بە سیستەمی دڵۆپ (Irrigation by dripping): ئەم سیستەمە بۆ زۆرێک لە بەرووبوومە کشتوکاڵیەکان شیاوەو ئاوێکی کەمی تێدا بەکاردێت.
- بەکارهێنانی ئاوی بەکارهاتوو (ئاوی ئاوەڕۆ) بۆ ئاودێری دوای پاکژکرندنەوەی. ئاوی بەکارهاتوو شیاو نیە بۆ ئاودێری بەرهەمە کشتوکاڵیەکان ئەگەر بە شێوازی تایبەتی پاکژنەکرێتەوە چونکە ماددە کیمیاییەکانی ناو ئاوە پیسبووەکە دەچنە پێکهاتەی بەرووبوومە کشوکاڵیەکان و دواتریش دەگوازرێنەوە بۆ لەشی مرۆڤ. بۆ ئەم کارەش پێویستە وێستگەی چارەسەری ئاو (Water Treatment Plant) لەسەر ئاوەڕۆکان دروستبکرێن.
- دروستکردنی تۆڕی گواستنەوەی ئاو لەدەریاچەی بەنداوو رووبارەکانەوە بۆ حەوزی ئاو لە زەویە کشتوکاڵیەکان، واتا لەو شوێنانەی کشتوکاڵ دەکرێت حەوزی گلدانەوەی ئاو هەبێت و ئەو ئاوەی لە دەریاچەکانەوە بۆیان دەگوازرێتەوە تیایدا گلبدرێتەوەو پاشان بەگوێرەی پێویست بەکاربهێنرێت.
- لەو ناوچانەی کە ئاوی کەمە ئەو جۆرە رووەکانە بچێنرێت کە ئاوی کەمیان دەوێت.
- ئاوی ژێرزەوەی بەهیچ شێوەیەک لە کاری ئاودێریدا بەکارنەهێنرێت، لەبەر ئەو هۆکارانەی کە لەخوارەوە روونی دەکەینەوە.
لەبواری پیشەسازی:
کارگەکان و شوێنەکانی کارکردن سەرچاوەی گەورەی پیسبوونی سەرچاوە ئاویەکانن لە کوردستان، رووباری تانجەرۆ بەنموونە. کارگەکان و شوێنە پیشەسازیە گەورەو بچووکەکان پێویستە ناچاربکرێن کەئاوی پیسبوویان پاکژبکەنەوە پێش ئەوەی بڕژێنە ناو ئاوەڕۆو چەم و رووبارەکانەوە.
لەبواری ئاوی ماڵان:
دابەشکردنی ئاو لە کوردستان هێشتا بە شێوازێکی کۆنەو دەبێتە مایەی بەفیڕۆدانی ئاوێکی زۆر؛ ئاو راستەوخۆ لە هێڵەکانی دابەشکردنەوە دەچێتە ناو تانکی ماڵان. بەهۆی ئەوەی کە ماڵان لە هەفتەیەدا دووجار، کەمتر یان زیاتر، ئاویان بۆ بەردەدرێتەوە پارێزگاری لێ ناکەن و گەر سەرڕێژیش رووبدات ڕێگریەکی لێ ناکەن.
لەم پێناوەدا پێویستە دوو هەنگاو بگیرێتەبەر:
- بوونی تەوافە لەسەر تانکیەکان بۆ ئەوەی رێگری لە سەرڕێژبوونی ئاوەکە بکات.
- بوونی پێوەری ئاو، بەڵام دەبێت خاڵێکی گرنگ ڕەچاو بکرێت: ئەندازەیەک ئاو بۆ هەموو ماڵێك کە پێداویستیەکانیان پڕبکاتەوە پێویستە نرخێکی کەمی لەسەربێت و دواتر گەر بەکارهێنان لەو بڕە زیادی کرد نرخەکەی زیاد بکات، بۆ نموونە ٣٠٠٠٠ لیتر یان ٣٠ مەتری چوارگۆشە ئاو بۆ هەر خێزانێک لە مانگێکدا نرخێکی کەمی لەسەر دابنرێت، بۆنموونە ١٠ هەزار دیناری عێراقی، بەڵام گەربەکارهێنان لەو بڕە زیادی کرد ئەوا نرخێکی زیاتری لەسەر دابنرێت بۆ رێگرتن لە زیاد بەکارهێنان و بەفیڕۆدانی ئاو.
زیادکردنی سەرچاوەکانی ئاوو پاراستنیان:
زیادکردن و پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو لەئەرکی پێشینەی حکومەتە جیاجیاکانی جیهانە بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسی کەمئاوی و دابین کردنی ئاسایشی ئاووو هەروەها پەرەپێدانی ئابووری (ئابووری هیچ وڵاتێک پێش ناکەوێت گەر لە دابین کردن و بەڕێوەبردنی ئاودا لاواز بێت).
لەهەرێمی کوردستانیش پێویستە بەم شێوازەی خوارەوە کار بکرێت:
ئاوی سەرزەوی:
لەڕێگەی گلدانەوەی زیاتری باران و بەفراو، ئەمیش بە دروستکردن و تەواوکردنی بەنداوەکان. لەمەش گرنگتر بوونی بەڕێوەبردنێکی گونجاوە بۆ ئەو ئاوانە. ئەگەر نا، گلدانەوەی ئاو بەتەنها سوودێکی ئەوتۆی نابێت و دەبێتە مایەی وشکبوونەوەی ناوچەکانی خوارووی بەنداوەکەو هەروەها بەفیڕۆدانی ئاو لەرێگەی بەهەڵمبوونەوە (پلەی گەرما لە هاویندا بەرزەو بەشێکی زۆر لە ئاوی پەنگخواردوو لە دەریاچەکان دەبنە هەڵم). ئاوی سەرزەوی (دەریاچەو رووبارو چەم و کانیاوو..هتد) پیویستە لەپیسبوون بپارێزرێن وئاووی ئاوەڕۆیان تێگەڵ نەکرێن، هەروەها زبڵ و خاشاکیان لێبەدووربگیرێت.
ئاوی ژێرزەوی:
زۆرێک پێی وایە ئاوی ژێرزەوی نوێ دەبێتەوەو ساڵانە چەندی لێدەربهێنرێت ئەوەندی تێدەچێتەوە لەرێگەی باران و بەفربارینەوە، بەڵام ئەمە تێگەشتنێکی هەڵەیە. ئاوی ژێرزەوی بەدرێژایی سەدان و هەزاران ساڵ دروست بووەو بەئاسانی شوێنەکەی پڕ نابێتەوە. بەشێک لە ئاوی ژێرزەوی وەکو نەوت وایە نوێ نابێتەوەو ئەوەی لێی دەردەکرێت شوێنی پڕنابێتەوە، بەشێکی دیکەی بەکەمی پڕدەبێتەوە (لە زۆرێک لەناوچەکانی کوردستان هەتادێت بیرەکان قوڵتردەکرێن بۆ گەشتن بە ئاو). هەربۆیە ئاوی ژێرزەوی دەبێت زۆر بەکەمی بەکار بهێنرێت. ئەو بیرە زۆرو زەوەندەی لەساڵانی رابردوودا لێدراوە گەورەترین زیانی بەژێرخانی ئاوی ژێرزەوی گەیاندووەو بەئاسانی قەرەبوو نابێتەوە. دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان مۆڵەت لە ژمارەیەکی زۆر لەبیرەکان وەرگرێتەوەو بیرەکان پڕبکاتەوە، تەنها ژمارەیەکی کەم و پێویست بهێڵێتەوە، پاشان بۆ ئەو ژمارەی کە دەمێنێتەوە پێویستە بڕی دەرهێنان بۆ هەر رۆژێک دیاری بکرێت و لەو ئەندازەیە زیاتر دەرنەهێنرێت، هەروەها ئاوی ژێر زەوی بەهیچ شێوەیەک بۆ کشتوکاڵ بەکارنەهێنرێت و بۆ ئاوی خواردنەوەی ماڵانیش لەشارو شارۆچکەکان پشتببەسترێت بە دەریاچەکان. لەهەمانکاتدا دەبێت رێگری بکرێت لەهەموو بیرێکی بێ مۆڵەت و پێدانی مۆڵەتیش مەرجی زۆری پێوە ببەسترێت.
ئاوی بەکارهاتوو:
ئاوی بەکارهاتوو دەبێت چارەسەر بکرێت (پاکژبکرێتەوە) چونکە ئاوی بەکارهاتوو (ئاوەڕۆی ماڵان و زەویە کشتوکاڵیەکان) گەر راستەوخۆ بچێتەوە ناو ژینگە ئەوا: ١- ئاوێکی زۆر بەفیڕۆ دەچێت، ٢- دەبێتە مایەی پیسبوونی زەوی و ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی و رووبەرە کشتوکاڵیەکان کە لەئەنجامدا زیان بە تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەران و ژینگە بەگشتی دەگەیەنێت. هەربۆیە دەبێت هەموو ئەوئاوانەی کە بەکاردێن لەماددە ژەهراویەکان پاکبکرێتەوە لەرێگەی وێستگەکانی چارەسەرکردنی ئاو (Water Treatment Plants) و دواتر ئاوەکە بۆ ئاودێری و ئاودانی پارک و باخچەکان و...هتد بەکاربهێنرێت، ئەمەش پیویستی بە دامەزراندنی تۆڕی گەیاندنی ئاو هەیە.
بەم سێ ڕێگەیەی سەرەوە دەتوانین سەرچاوە ئاویەکانمان زیاد بکەین و رووبەرووی مەترسیەکان ببینەوە، هەروەها کەرەستەیەکی سەرەکی پێشکەوتنی ئابووری وڵاتمان بنیاد بنێین.
لەکۆتاییدا، هیوادارم حکومەتی هەرێمی کوردستان کاری بەپەلەو تۆکمە لەم پێناوەدا بکات و هەنگاوی کردەیی بنێت. حکومەتی هەرێم دەتوانێت بۆ ئەم ئەرکەی هەماهەنگی لەگەڵ بەغداد بکات، هەروەها دەتوانێت کەرتی تایبەت بەکاربهێنێت بەڵام لەژێر یاساو رێنماییدا نەبادا ئاو بۆ سەرمایەگوزاری و قازانج بەکاربهێنرێت.
لە ئەدەبیاتی نوێی ئاودا، ئاو وەکو مافی مرۆڤ هەژمار دەکرێت (نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری تایبەتی لەم بارەوە هەیە)و حکومەت بە چاودێرو سەرپەرشتیارو ئەمانەتپارێزو دابینکەری ئاو دادەنرێت. حکومەتی هەرێمی کوردستانیش چاوەڕێ دەکرێت لەم ئاستەدا بێت و پارێزگاری توند لە ئاوو سەرچاوەکانی ئاو بکات و مافی هاوڵاتیان بۆئاوی پاکژ دابین بکات.
ئاو ژیانەو ئاوپارێزی ژیان پارێزییە.