بیس و یۆهەموو مانگەو فێبروارو ئیمساڵی(21.02.2025) پا منیەیمێ دلێ بیس وپەنجەمین(25) ساڵەو دیاری کەردەی ڕۆ جەهانی زوانی ئەڎاێێ جە لاو یونسکۆیەو.
ئیمساڵێج جە باروودۆخێوەنە ملمێ پیرای ڕۆ جەھانی زوانی ئەڎاییەو کە هەرپاسە هەزاران زوانێ جە پانایی دنیاینە هەڕەشی نەمەنەیشا وەنە کریۆ و یان ڕۆ بە کزی ملا. یونسکۆیچ پی ئەرکیە هۆرستەن و گرد ساڵیە چی ڕوەنە بە مەراسمێ جۆراوجۆرێ دەسەڵاتدارێ گردوو وەڵاتاو دنیای و هەرپاسە ویروڕای گردی هۆشیار کەرۆوە کە ڕێز جە گردوو ئی زوانو گێریۆ، ئێمکاناتوو گەشەیشا پەی فەراهەم کریۆ، جە یاساو بنەڕەتی گرد وەڵاتێوەنە بەڕەسمی بشناسیا و وزیا ویەروو وانای و پەروەردەو ئا وەڵاتا.
یونسکۆ نە تەنیا وانای و پەروەردە بە زوانی ئەڎایی بە مافێوی بنەڕەتی ئانزانی مزانۆ، بەڵکو گرد زوانێو بە سەروەت و سامانی فەرهەنگی گردوو کۆمەڵگاو ئانزانیەتی مزانۆ و فۆتیای هەر زوانێو بە خەسارەتێوی قەرەبوو نەکریا مزانۆ پەی گردوو کۆمەڵگاو ئانزانیەتی. هامکات چەنی ئانەیە گۆش نەڎای و یا وەرتەسک کەردەیەو هەر زوانێو جە لاو هەر دەسەڵاتێوە کە بۆ، بە تاوانە مڎۆش قەڵەم. ئی تاوانێ جە یاسا میادەوڵەتیەکانە بە نامێ تاوانەو زوانکوشی(لینگوساید)ی، پیسەو تاوانیە دژ بە مافە بنەڕەتیەکاو مافوو ئانزانی ئیدانە کریۆ و بکراو ئی تاوانێ ئەشۆ دریا بە دادگاو پاشێلکەراو مافوو ئانزانی.
مافی زوانی بەشێوەن جە مافە فەرهەنگیەکاو ئانزانی. مافە فەرهەنگیەکاو ئانزانیچ بەشێوەنێ جە مافە بنەڕەتیەکاو ئانزانی. مافوو ئانزانی سنوور نمەشناسۆ، پەی گەردکەسی جە هەریەگیەنە کە بۆ هەنێ و مشۆ با. ئی مافا جە یۆی جیا نمەکریاوە و تەمامکەرێ یۆترینیەنێ. ئی مافا ئەگەر پەیڕەو کریا و کردەوەشا شۆنیوە بۆ، با بە هۆکاروو گەشەو گردلایەنەو ئانزانی و هەرپاسە گەشەو گلێرگەی. یونسکۆ وێش جە مادەو پەنجوو(5) یاساو مافە فەرھەنگیەکاو وێشەنە ئی مافشە پێسەو مافێوی بنەڕەتی ئانزانی بە ڕەسمی ئەشناسان. ئی مافە ھەر پاسە جە مادەو 27 و جاڕنامەو گەردوونی مافەکاو ئانزانیەنە و جە مادێ 13 و 15و پەیماننامەو میانەتەوەی مافە فەرهەنگی و ئابووری و کۆمەڵاتیەکانە کە سەر بە نەتەوەیۆگێرتەکان، بە دوور و درێژی باسش سەرەو کریان و بە ڕەسمی ئەشناسیان.
چا پەیماننامەنە پاگێری سەروو ئانەیرە کریان کە مشۆ گرد ئانزانێو ئێمکانوو ئانەیشە بۆ بە زوانێو کە یۆهەم جار فێرش بیەن، حەز و ئارەزوەکاش بەروزۆ و هەر پا زوانیە تا ئاستێوی بەرز جە فێرگە پلەبەرزەکانە بوانۆ و پەروەردە کریۆ. جیا چانەیە مشۆ ئیزن و ئێمکاناتوو ئانەیچشە بۆ فەرهەنگەکەش و وێبیەیش(ھویت) بە گردی پارێزنۆ و داب و نەرێتەکاش پا جۆرە کە وێش گەرەکشەن، پەیڕەو کەرۆ و پارێزنۆشا. لایەنەکاتەریچ، بە تایبەت دەسەڵات، ئەرکشانە کە ڕێزش وەنە گێرا.
زوانی ئەڎایی نەتەنیا بەشێوی گرینگ جە وێبیەی(هویت) ئانزانین و گرینگتەرین ئامرازوو پێوەنڎین، بەڵکوو دەورێوی سەرەکی وینۆ جە وێگونجنای ئانزانی جە گردوو ویەرەکاو ژیوای ڕوانەیشەنە و دلێ کۆمەڵگاینە، بە تایبەت جە ویەروو پەروەردەی و فێرکەردەینە کە بە ئایەندەو نەوەی تازەیوە گرێ دریۆ.
مادام ئێمە باسوو پارێزنای زوانی ئەڎایی پەی گردوو وقسەپەنەکەراو گردوو ئی زوانا کەرمێ و هامکات دڎان منیەیمێ بە بیەی فرەزوانی جە گردوو وەڵاتاو دنیانینە مشۆ دڎانیچ بنیەیمێ بە بەڕەسمی ئەشناسای گردوو ئی زوانارە پاڵوو یۆترینیەنە. جە دنیاو ئارۆیەنە بە تایبەت کە بە سەردەموو گلۆبالیزمی ئەشناسیان، فێربیەی چن زوانا ئاسانکاری کەرۆ پەی وەڵکەوتەی ئانزانی، سەرکەوتەی جە ویەرو فێربیەی و شارەزایی پێشەیی و هەرپاسە جە یۆئەنەیاوای فەرهەنگە جیاوازەکاو کۆمەڵگاو ئانزانیەتی. بەڵام پەی ئانەیە کە ئانزان بتاوۆ زوانێوەتەر فێر بۆ، کە پەیوازوو کۆمەڵگاو ئاورۆین، مشۆ وەڵ جە گردچیەنە زوانی ئەڎایی وێش فێر بۆ و هەر پا زوانیە پەروەردە کریۆ. چوون فێربیەی زوانی ئەڎایی یۆهەمین پلێکانیەنە پەی فێربیەی زوانی دووهەم و یەرەم و....
ڕیزگێرتەی و پارێزنای زوانی ئەڎایی نەتەنیا جە وەڵاتوو خودوو ئانزانیەنە بەڵکوو جە بەروو وەڵاتیچەنە ئەرکوو دەسەڵاتی و گرووپە کۆمەڵایەتیەکاترین، چوون هەر پا جۆرە کە باسما کەرد، مافی زوانی مافێوی بنەڕەتی ئانزانین و مافوو ئانزانیچ سنوور نمەشناسۆ. بە چەپوانەو وەڵاتە دیکتاتۆر و داگیرکەرەکاو وەڵاتوو ئێمە، جە بەشێوە فرەو وەڵاتە ئوروپاییەکانە دڎان نریان بە فێربیەی زوانی ئەڎایی جە پاڵوو وانای و پەروەردەی بە زوانی ڕەسمی و ئیداری ئا وەڵاتانە.
پەی نموونەی کۆمیسیۆنوو مافوو زاڕۆڵا سەر بە پارلەمانوو ئاڵمانی جە ساڵەو 2006ی، کە ساڵەو ڕێزگێرتەی جە زوانی ئەڎایی بێ چە ئاستوو چەھانیەنە، بەیاننامێوەش وەڵاو کەردەو کە بە کورتی پی جۆرە ڕانمایی وەرپەرسا کەرۆ:
"فێربەی زوانی بە گردی پەی کۆچەرەکا جە وەڵاتی نیشتەجێنە ڕا پەی وێگونجنای چا وەڵاتەنە واز کەرۆ. فێربیەی زوانوو وەڵاتی نیشتەجێچ کاتێو بە سەرکەوتەیی بە ئەنچام یاوۆ کە زاڕۆی کۆچەر هەم زوانی ئەڎاییش و هەم زوانوو ئا وەڵاتیە بە باشی فێر بیەبۆ. پەی یاوای پی ئامانجیە مشۆ ئامادەکاری پەیواز هەم جە دەورانوو باخچەو ساوایا و هەم جە فێرگەکانە ئامادەکاری پەیواز بە هامکاری ئەڎاو تاتەو زاڕڵە کۆچەرەکا کریۆ. پیجۆرە فرەزوانی بە شێوازێوی ئەرێنی سەرگنۆ و بۆ بە هۆکاروو دەوڵەمەنڎی فەرهەنگی و هەرپاسە سەرکەوتەیی پێشەیی هەم پەی زاڕۆی و هەم پەی دەولەمەنڎی کۆمەڵگەی".
ئەرکوو ئەڎاو تاتەین کە هەم جە مەحاڵە غەیرە هەورامیەکاو دڵێ وەڵاتیەنە و هەم جە بەروو وەڵاتیەنە بە زوانی ئەڎایی چەنی زاڕۆڵەکاشا قسێ کەرا. پی جۆرە زاڕۆ هەم زوانی ئەڎاییش کە بنەماو فێربیەی زوانی دووهەمینە و هەم زوانی دووهەم کە کرێڵوو وێگونجناین بە باشی فێر بۆ. جیا چانەیە پێوەنڎی زاڕۆی جە هەندەرانەنە لاواز نمەبۆ ئەگەر پێونڎی زوانی ئەڎا و تاتەی و زاڕۆی لاواز نەبۆ. ئەگەر زاڕۆ زوانی ئەڎاییش بە باشی فێر نەبیەبۆ و ئەڎاو تاتەیچ زوانوو وەڵاتی مێمانداری بە باشی فێرێ نەبیێبا، ئیتر پێوەنڎی زوانی زاڕۆی و ئەڎاو تاتەیچ لاواز بۆ و کێشەو پێوەنڎی و جە یۆئەنەیاوای دروس بۆ.
جە ڕاسیەنە نە تەنیا کێشەو ئەنەیاوای بەڵکوو کێشەو بەروەستەی هەست و سۆزیچ(عاطفی)
بەینشانە دروس بۆ. نموونێ فرێنی کە جە ئورووپانە کێشەو ئەڎا و تاتەی کۆچەری چەنی زاڕۆڵەکاشا قووڵتەرێ باوە و تەنانەت زاڕٶڵەکا زووتەر ئەڎاوتاتەیشا مازا جیا. تاقیکریێ فری سەلەمنانشا کە داخەکێم یۆ چا کێشا کێشەی زوانین بەینو ئەڎا و تاتەی و زاڕۆینە. فرە جارێ زاڕۆڵێ باسشا کەردەن کە ئەڎاو تاتەما نمەیاوانە و ئینای ئاستێوی وارتەرەو. دیارەن مەخسەڎشا ئانەن کە ئاڎیشا ماناو دیاردەکا و زانیاریەکاتەری بە زوانوو وەڵاتی نیشتەجێ فێرێ بیێنێ و ماناو ئی دیاردا بە زوانی ئەڎاییشا نمەزانا. ئەڎا وتاتەیچ بە چەپوانە ئاڎیشا ماناکا بە زوانی ئەڎایی وێشا فێرێ بێنێ و کەمتەر تاوا بە زوانو ئا وەڵاتیە مەخسەڎوو وێشا بەروزا. ئەڵبەتە کێشێ تەریچ هەنی، پێسەو کێشەی فەرهەنگی و کێشەو پەروەردەی و داب و نەریتی و..... کە ئینە وێش باسێوتەرەن.