كوردستان سەرچاوەی زمانە هیندۆئەوروپاییەكانە
د. مەهدی كاكەیی
2019-01-30 1513
13 توێژەری جیهانی لێكۆڵینەوەیەكیان ئەنجامداوە لەبارەی سەرچاوەی زمانە هیندۆئەوروپاییەكانەوه. هاوڵاتێتی توێژەرەكان و ژمارەیان ئەمانەن: 3 نیوزیلەندی، 1 بەلژیكی، 2 هۆڵەندی، 2 ئوسترالی، 4 ئەمریكی، 1 بەریتانی، كە كاردەكەن لە ناوەندی توێژیین و بەشی زانستی ئەم بابەتانە: {كۆمپیوتەر، مایكرۆبایۆلۆژی و بەرگریی جەستەیی، زانستی زمانی سایكۆلۆژیی، مێشك (زانستی ناسینی مێشكیی و ڕەفتار)، سایكۆلۆژی، كولتور و مێژوو و زمان و زانست لەبارەی ئاسیا و ئۆقیانۆسی ئارام، زانستی زانیاریی تەندروستیی و زانیاریی بایۆلۆژی، ژینگەی مۆلیكیۆل و پێشكەوتن، فەلسەفە، زانستی بیركاریی بایۆلۆژی، زانستی ستاتستیكی بایۆلۆژی، زانستی ژێنێتیكی مرۆڤی، زانستیی تێگەیشتن و پێشكەوتنی مرۆڤ}.
لەم توێژیینە، ئەم ناوەندە زانستانە و زانكۆیانە بەشداریان كردووە: زانكۆی ئۆكلاندی نیوزیلەندی، ناوەندی زانستیی ڕێگای بەلژیكی، ناوەندی زانستیی ماكس پلانكی هۆڵەندی بۆ زمانی سایكۆلۆژی، زانكۆی ڕادبۆدی هۆڵەندی، زانكۆی نەتەوایی ئوسترالی، كۆڵیژی پزیشكیی زانكۆی نیویۆركی ئەمریكی، زانكۆی كالیفۆرنیای ئەمریكی، زانكۆی ئۆكسفۆردی بەریتانی. توێژیینەكە بڵاوكراوەتەوە لە گۆڤاری زانستیی بەناوبانگی ئەمریكی (Science)[1] لە ساڵی 2012 زایینی. ئەم گۆڤارە و گۆڤاری بەریتانی (Nature) بەناوبانگترین گۆڤاری زانستن لە جیهاندا. تەنیا توێژیینی ڕەسەن بڵاودەكەنەوە، واتا تەنیا بڵاوكردنەوەی دۆزینەوە بۆ یەكەم جار و داهێنانی نوێ.
لەم توێژیینە دوو بۆچوون تاقیكراونەوە وەك سەرچاوەی خێزانی زمانە هیندۆئەوروپاییەكان: بۆچوونی ئاسایی، كە دەڵێت ڕاسایەكانی پۆنتیك (كۆماری ئۆكرانیا) شوێنی پەیدابوونی زمانە هیندۆئەورووپاییەكان بووە پێش 6000 ساڵ. بۆچوونی دوەم دەڵێت زمانە هیندۆئەوروپاییەكان بڵاوبوونەتەوە لە ناوچەی ئەنادۆل (باكوری كوردستان) لەگەڵ بڵاوبوونەوەی كشتووكاڵ پێش 8000 تا 9500 ساڵ.
توێژەرەكان لە لێكۆڵینەوەكەیان، شێوازی لێكۆڵینەوەی پرۆسەی مێژووییان بەكارهێناوه، كە لەوانەیە بەرپرس بێت لە بەشكردنی جوگرافی ئێستای مرۆڤ و ئەنجام بدرێت بە تەماشاكردنی بەشبوونی جوگرافی مرۆڤ بەپێی زانستی ژێنێتیكیی، بەتایبەت زانستی ژێنێتیكی خەڵكی، شان بە شان وشەی سەرەكی 103 زمانی هیندۆئەورووپایی كۆن و نوێ، بۆ دروستكردنی فۆرمێكی ڕوون بۆ بڵاوبوونەوەی خێزانی ئەم زمانانه و هەڵبژاردنی دوو بۆچوونە ناوبراوەكان.
لە ئەنجامدا، توێژەرەكان بەڕوونی بۆیان دەركەوت كه زمانە هیدوئەوروپاییەكان بڵاوبوونەتەوە لە باكوری كوردستانەوە (ئەنادۆل)، نەك لە ئۆكرانیای ئێستاوە. كاتی بڵاوبوونەوەكە و شوێنی ڕەگی زمانە هیدوئەوروپاییەكان زۆر ڕێكن لەگەڵ بڵاوبوونەوەی كشتوكاڵ لە باكوری كوردستانەوە، كە دەستیبێكردووە لە نێوان ساڵانی 6000 تا 7500 پێش زایین. ئەم ئەنجامە تیشك دەخاتە سەر ڕۆڵی مەزنی سەرئەنجامی لێكۆڵینەوەی جوگرافی بۆ بەشبوونی مرۆڤ بە ژێنێتیكیانە بۆ چارەسەركردنی ئەو ململانێیانە كە دەكرێن لەبارەی چەرخی پێش مێژووی مرۆڤایەتیی.
ئەم زانینە شۆرشێكی مەزنە لە مێژووی كوردا. ئەوەی شایانی باسە، زمانەوانی ئینگلیزی (Wadell) پێش ئەنجامدانی ئەم توێژیینە بە دەیان ساڵ ئاماژەی بۆ ئەوە كردووە كە زیاتر لە 50% وشەكانی زمانی ئینگلیزی وەرگیراوە لە زمانی باوباپیرانی كورد، سۆمەرییەكان[2]. ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوە پشتگیری دەكات لە سەرئەنجامی لێكۆڵینەوەكەی (Wadell) لەبارەی وەرگرتنی زمانی ئینگلیزی زیاتر لە نیوەی وشەكانی لە زمانی سۆمەری، و بەباشی ڕوونی دەكاتەوە.
كۆنترین ئاماژەی زانراو بۆ ناوی (ئەنادۆل) كراوە، لەسەر تاڤلەی بزماری وڵاتی میزۆپۆتامیا كە دەگەڕێنەوە بۆ چەرخی ئەكەدی (2350 – 2150 پێش زاینیی) و ناوی ناسرابو بە (وڵاتی هیتییەكان) كە ئەوانیش لە باوباپیرانی كوردن. یەكەم ناوی تۆماركراو بۆ نیوەدوورگەی (ئەنادۆل)، كراوە لەلایەن یۆنانییەكانەوە بە ناوی (ئاسیا Ἀσία)[3] كە لەوانەیە ئەم ناویشە وەرگیرابێت لە ناوی (ئاسوا Assuwa) كە دەوڵەتێكی كۆنفیدرالی بووە، پێكهاتووە لە 22 وڵاتی كۆن لە ڕۆژئاوای ئەنادۆل پێش ساڵی 1400 پێش زاینیی.
سەرچاوە
1. SCIENCE, VOL 337, 24 AUGUST 2012. pp. 957 – 960.
2. Wadell, L. Austin. Sumer – Aryan Dictionary, London, 1927.
3. Henry George Liddell, Robert Scott, Ἀσία, A Greek-English Lexicon, on Perseus.